چکیده
صراط: در دوران معاصر که با ظهور اندیشه‌های سیاسی مدرن همراه بوده است، انقلابی به وقوع پیوست که پشتوانة نظری و مبانی رفتاری رهبری آن از سنخ اندیشه‌های مدرن نبود. در زمانی که اندیشه‌های سیاسی مدرن، نسبتی با دین نداشتند و اندیشه‌های پست‌مدرن بر پایة فروریختن تمام یقین‌ها شکل می‌گرفت، امام خمینی (ره) انقلابی را به‌وجود آورد که در شعور و شعار، امتزاج ذاتی با دین داشت. سؤال این است که امام خمینی با اتخاذ چه شیوه‌هایی این انقلاب دینی را رهبری کرد؟
در این نوشتار، دفاع قاطع امام خمینی از گفتمان ناب سیاست دینی ـ از طریق افشای عوامل استعماری ترویج جدایی دین از سیاست، ارائة الگوی اسلامی در نظام هدفمندی سیاست و ترویج گفتمان اخلاقی در سیاست دینی ـ گزینش واژگان دینی در موضع‌گیریهای سیاسی، استفاده از گفتمان دینی در انگیزش سیاسی، ارجاع مستمر به سیرة معصومان و تاریخ صدر اسلام، پرهیز از اشتراکات لفظی در کاربرد واژگان سیاسی، گفتمان ساده و همه‌فهم و بهره‌گیری از عنصر تذکر و یادآوری برای زنده نگاه‌داشتن حافظة تاریخی جامعه، به‌عنوان برخی از مهمترین شیوه‌های حرکت سیاسی امام خمینی، معرفی شده است.
واژگان کلیدی:امام خمینی (ره) ، شیوة سیاسی، سیاست، دیانت
مقدمه
انقلاب امام خمینی (ره) در ـ سال 1979 میلادی ـ زمانی اتفاق افتاد که به‌لحاظ اندیشه‌ای، دوران پست‌مدرن، آغاز شده بود؛ دورانی که در آن، تمام فراروایت‌های مدرنیته و عقلانیت مدرن، رنگ باخته بود و اندیشة بشری به نوعی سردرگمی دچار شده بود؛ دوره‌ای که در آن، نه دین معتبر شمرده می‌شد و نه علم و عقل.
اندیشوران غربی پس از پایان دوران سیاه و ظلمانی قرون میانه و تجربة تلخ حاکمیت مسیحیت تحریف شده، مهر بطلان بر حاکمیت اصل دین نهادند و دین را از مرجعیت انداختند و باورشان نمی‌شد که دین بتواند حداقل در دنیای جدید، کارآمدی داشته باشد. در دورة مدرن هم که از رنسانس آغاز شده بود، علم، منجی بشریت شمرده شد تا اینکه در نیمة اول قرن بیستم، آثار منفی علم و فناوری هویدا گردید و خسارات بی‌شمار دو جنگ جهانی سبب شد تا علم نیز اعتبار و اصالت خود را از دست بدهد. در عصر حاضر و از دهة 1960 به بعد نیز، پست‌مدرن‌ها با ادعای هدایت بشریت، آخرین دستاورد اندیشه‌ای بشر را با ارائة دو رهیافت تکثر و نسبیت بر همة افکار بشری غلبه می‌دادند و در عین پذیرش هر فرهنگ و هر گفتمانی، آن را فاقد مبانی یقینی می‌دانستند.
در چنین فضایی، امام خمینی (ره) اسلام را با باوری عمیق به کارآمدی آن احیاء نمود. او کاملاً معتقد بود که بشر امروز، تشنة اسلام ناب محمدی است و می‌فرمود: «امروز، جهان، تشنة فرهنگ اسلام ناب محمدى است» (امام خمینی، 1378، ج21: 87). او به‌خوبی می‌دانست که قرن پیش رو، قرن دیانت است و به‌همین دلیل، دشمن آینده را اسلام آمریکایی می‌دانست؛ نه کفر واضح و مقابلة آینده را مقابلة اسلام ناب با اسلام آمریکایی معرفی می‌کرد:
«امروز، استکبار شرق و غرب چون از رویارویى مستقیم با جهان اسلام، عاجز مانده است...، نفوذ و گسترش فرهنگ اسلام آمریکایى را از طرف دیگر به‌آزمایش گذاشتهاند... که متأسفانه هنوز براى بسیارى از ملت‌هاى اسلامى، مرز بین «اسلام آمریکایى» و «اسلام ناب محمدی»... کاملاً مشخص نشده است» (همان: 120-121).
امام خمینی (ره) ، مکتب‌ساز نبود؛ بلکه احیاگر مکتب اسلام بود؛ مکتبی که خود از غنای بنایی و مبنایی برخوردار بود و به دلایل گوناگون به‌حاشیه رانده شده بود. از آنجا که امام معتقد بود: «اسلام، کامل است و نیازی به قرض‌گرفتن عناصر هیچ ایسمی ندارد» (همان، ج3: 437). هیچ‌گاه سعی نکرد به وام‌گیری از مکاتب بشری اقدام کند و اگر مشابهت‌هایی دیده می‌شود، صرف مشابهت است وگرنه، توجه به همة اندیشة امام به‌خوبی بیانگر آن است که نظر و قصد ایشان امری فراتر بود. امام خمینی معتقد بود «اگر قرآن و اسلام ـ آن طور که هست ـ عرضه بشود به دنیا، همه مشتری او هستند. انحرافات برای این است که اسلام را نشناخته‌اند؛ اگر اسلام را بشناسند و احکام اسلام را درک کنند، همه مشتری او هستند» (همان، ج6: 509).
امام، همه‌چیز را از زاویة اسلام می‌دید و در حقیقت، منبع، ابزار، داور و نهایت، اسلام بود؛ چنانکه در کلام امام، واژة اسلام، بدون احتساب مشتقاتش (19119) بار به‌کار رفته است؛ در حالی که واژة دموکراسی، (89) بار و واژة آزادی ـ که لزوماً به‌معنای سیاسی آن هم نیست ـ (1960) مرتبه استعمال شده است. با نگاهی اجمالی به بیانات حضرت امام (ره) ، می‌توان ادعا کرد که در اغلب سخنرانی‌های ایشان کلمة اسلام ذکر گردیده است.در این نوشتار، با تفحص و بررسی صحیفة امام خمینی (ره) ، تلاش می‌‌کنیم تا برخی از مهمترین الگوهایی که از سیرة سیاسی امام خمینی به‌دست می‌آید را بیان کنیم.
1- دفاع قاطع از گفتمان ناب «سیاست دینی»
امام خمینی (ره) برای اجرا و احیای اسلام ناب، سیاست را در اولویت قرار می‌داد؛ تا جایی که بدون سیاست، اجرای اسلام ناب را ناممکن می‌دانست و می‌فرمود: «اسلام از سیاست جدا نیست... مثل مذاهب دیگر نیست که ذکر و دعا باشد. اسلام سیاستش با سایر احکامش با هم هستند» (همان، ج3: 516) و نیز با تأکید بیان می‌داشت: «والله اسلام تمامش سیاست است» (همان، ج1: 270). به اعتقاد ایشان کسی که بگوید اسلام با سیاست کاری ندارد، اسلام را نشناخته است (همان، ج3: 227).
بر اثر همین شناخت بود که مبارزه را برای تحقق حکومت، ضروری می‌دانست؛ چرا که باور داشت: «شیعه از ابتدا برای تحقق حکومت حق، مبارزه کرده است» (همان، ج4: 160) و «کسی که بگوید اسلام به سیاست چه کار دارد، این جنگ با اسلام است» (همان: 60). عمق استراتژیک این سخن، آنجاست که می‌فرمود: «این امر [غصب خلافت از امیرالمؤمنین (ع) ]، بالاترین مصیبت‌ها [و] حتی بالاتر از واقعة کربلاست؛ چرا که فهم حکومت و سیاستِ درست اسلامی از مردم، مغفول ماند»[1] (همان، ج2: 360).
بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران معتقد بود که نباید اسلام را با مسیحیت تحریف‌شده قیاس کرد: «گمان نشود اسلام، مثل مسیحیت هست؛ فقط یک رابطة معنوى ما بین افراد و خداى تبارک و تعالى است و بس. اسلام، برنامة زندگى دارد. اسلام، برنامة حکومت دارد... اسلام از قبل از تولد انسان، شالودة حیات فردى را ریخته است؛ تا آن وقت که در عائله زندگى مىکند، شالودة اجتماع عائلهاى را ریخته است و تکلیف معین فرموده است؛ تا آن وقت که در تعلیم وارد مىشود؛ تا آن وقت که در اجتماع وارد مىشود؛ تا آن وقت که روابطش با سایر ممالک و سایر دوَل و سایر ملل هست؛ تمام اینها برنامه دارد؛ تمام اینها تکلیف دارد در شرع مطهر.
این‌طور نیست که فقط دعا و زیارت است؛ فقط نماز و دعا و زیارت، احکام اسلام نیست. این یک باب از احکام اسلام است. دعا و زیارت، یک باب از ابواب اسلام است. لکن سیاست دارد اسلام. ادارة مملکت دارد اسلام. ممالک بزرگ را اداره مىکند اسلام» (همان: 31) و به‌لحاظ تاریخی و تجربی نیز شاهد می‌آورد که «اسلام، قریب پانصد سال ـ تقریباً یا بیشتر ـ حکومت کرده است؛ سلطنت کرده است.
با اینکه احکام اسلام در آن وقت، باز آن‌طور اجرا نشده است که باید اجرا بشود. لکن همان نیمة اجراشدهاش، ممالک بزرگى را، وسیعى را، اداره کرده است با عزت و شوکت از همة جهات، از همة کیفیات» (همان). با اعتقاد به این پشتوانة عظیم بود که ایشان «بر رؤساى جمهور اسلام، بر سلاطین اسلام، بر دول اسلامى» واجب می‌دانست که این «اسلام را معرفى کنند به عالم».
همچنین امام خمینی، مسجد و روز جمعه را متفاوت با کلیسا و روز یکشنبة مسیحیان می‌دانست و می‌فرمود: « تدبیر ممالک از آنجا، از مسجد شالودهاش ریخته مىشده است. مسجد، مثل کلیسا نیست. کلیسا یک رابطة فردى مابین افراد و خداى تبارک و تعالى ـ عَلى زَعْمِهم ـ هست؛ لکن مسجد مسلمین در زمان رسول خدا (ص) و در زمان خلفایى که بودند ـ هر جور بودند ـ مسجد، مرکز سیاست اسلام بوده است. در روز جمعه با خطبة جمعه، مطالب سیاسى است؛ مطالب مربوط به جنگ‌ها، مربوط به سیاست مدن. اینها همه در مسجد درست مىشده است؛ شالودهاش در مسجد ریخته مىشده است در زمان رسول خدا و در زمان دیگران و در زمان حضرت امیر (ع) » (همان: 32).
او گله‌مند بود از اینکه چرا در حوزه‌های علمیه، مباحث طهارت تا دیات بحث می‌شود، اما مع‌الاسف مباحث سیاسی اسلام بحث نمی‌شود (همان: 36). لذا در منشور روحانیت، بصیرت را لازمة مجتهد می‌داند که علاوه بر زهد و تقوی، باید فراست هدایت جامعة اسلامی و حتی غیر اسلامی را داشته باشد؛ حیله‌ها و تزویر‌های حاکم بر فرهنگ جهان را بشناسد و روابط حاکم بر اقتصاد، اجتماع و سیاست بین‌الملل را بداند.
رهبر بصیر انقلاب اسلامی، تز جدایی دین از سیاست را یک تز استعماری معرفی می‌کرد و در مناسبت‌های مختلف و تقریباً از ابتدای نهضت تا نگارش وصیت‌نامه، به ابطال، انکار و تحلیل این شعار استکباری ـ استعماری پرداخت؛ تز باطلی که حتی در حوزه‌های علمیه هم نفوذ کرده بود. این حربه‌ای بود که از ناحیة استعمار بر ذهنیت برخی از حوزویان هم اثر گذاشته بود. به بیان امام خمینی (ره) «استکبار وقتى که از نابودى مطلق روحانیت و حوزه‌ها مأیوس شد، دو راه براى ضربه‌زدن انتخاب نمود؛ یکى راه ارعاب و زور و دیگرى راه خدعه و نفوذ در قرن معاصر.
وقتى حربة ارعاب و تهدید، چندان کارگر نشد، راه‌هاى نفوذ تقویت گردید. اولین و مهمترین حرکت، القاى شعار جدایى دین از سیاست است که متأسفانه این حربه در حوزه و روحانیت تا اندازهاى کارگر شده است تا جایى که دخالت در سیاست دون شأن فقیه و ورود در معرکة سیاسیون، تهمت وابستگى به اجانب را به‌همراه مىآورد» (امام خمینی، 1385: 9) و گرفتاریهاى مسلمین اکثراً، بلکه همه از این راه [تز جدایی دین از سیاست] بیشتر بوده است تا راه‌هاى دیگر (امام خمینی، 1378، ج17: 204).
امام از این دسته روحانیون که به جدایی دین از سیاست اعتقاد داشتند، با تعبیرات گزنده و تلخی یاد می‌کند؛ تعابیری چون: اهل جمود، متحجر، مقدس‌نمای احمق، مارهای خوش خط‌وخال که طلاب باید مواظب آنها باشند، افعی و مروج اسلام آمریکایی (چرا که به جدایی دین از سیاست که همان هدف آمریکای استعماری است، معتقدند) (امام خمینی، 1385: 9-10).
به اعتقاد امام، «نمی‌شد با نصیحت و مبارزة منفی و تبلیغات، جلوی آنها را گرفت» (همان: 11) و به شبهات آنها پاسخ داد؛ چرا که آنان در راه شکست انقلاب امام خمینی (ره) علیه نظام شاهنشاهی شبهه ایجاد می‌کردند و می‌گفتند: «شاه سایة خداست؛ با گوشت و پوست نمی‌توان در مقابل توپ و تانک ایستاد؛ ما مکلف به مبارزه نیستیم؛ جواب خون مقتولین را چه کسی خواهد داد و از همه شکننده‌تر، شعار گمراه‌کنندة [انجمن حجتیه‌ای‌ها که القاء می‌کردند:] حکومت قبل از ظهور امام زمان (ع) باطل است» (همان) و اگر نبود «مبارزه و ایثار خون که خداوند وسیله‌اش را آماده نمود» (همان)، این شبهات کارساز می‌شد.
به‌نظر می‌رسد که این حرکت امام خمینی (ره) ، نظیر حرکت امام حسین (ع) است؛ از این جهت که امام حسین، تنها با خلق حماسة کربلا توانست بنی‌امیه را رسوا کند و روشنگری و خطابه کارگر نبود؛ چنانکه سکوت و احیاناً سازش نیز چارة کار نبود. با الگوبرداری از این حرکت امام حسین و قیام و روحیة شهادت‌طلبی مردم بود که امام توانست ماهیت سلطنت پهلوی و بطلان شبهات مقدس‌نمایان را بر ملا کند.
شاه با جنایاتی که مرتکب شد ثابت نمود که سایة خدا نیست؛ زیرا «سایة خدا بودن» با «خلق مظلوم و مسلمان خدا را کشتن» جمع نمی‌گردد. اوج‌یافتن روحیة شهادت‌طلبی که منجر به شکست پهلوی و پیروزی انقلاب شد، اثبات نمود که با گوشت می‌توان در مقابل تانک ایستاد؛ چنانکه امام حسین با خون بر شمشیر پیروز شد. همین روحیة شهادت‌طلبی بود که سببِ بر ملاشدن هویت سلطنت پهلوی گردید و ثابت نمود که امت اسلام، دست کم از باب امر به معروف و نهی از منکر مأمور به مبارزه‌اند. جواب مقتولین را نیز عقل و شریعت می‌دهد؛ چرا که مبارزه با ظالم طاغی، واجب است.
1-1- افشای عوامل استعماری ترویج شعار جدایی دین از سیاست
امام خمینی (ره) در تحلیلی زیبا، ساده و در عین حال عمیق بیان می‌دارند که استعمارگران با ورود خویش به سرزمین‌های اسلامی، کارشناسهایی را آوردند که وجب به وجب زمین‌های ما و حتی بیابانهای ما را مورد مطالعه قرار دادند و تمام منابع زیرزمینی و روزمینی ما را با نقشه‌برداری‌های مفصل، معین کردند. همچنین آنها در فرهنگ و آداب و رسوم ما تحقیق کردند و به این نتیجه رسیدند که مانع مهم در استثمار ملت‌های اسلامی، خصوصاً ملت ایران، دینداری و تعهد به اسلام است؛ زیرا منطق اسلام، منطق مبارزه با ظلم و چپاول است. ازاین‌رو، با تبلیغات علیه اسلام، سعی کردند مردم را از اسلام جدا کنند.
طبیعی بود که روحانیت در مقابل این هجمه علیه اسلام و دیانت ملت، سکوت نکند و افشاگری نماید. بدین ترتیب روحانیت وارد صحنه شد و علیه استعمارگران موضع‌گیری نمود تا از اسلام و حقوق مردم مظلوم دفاع کند و این‌گونه بود که مقاومت‌ها پدید آمد. استعمار که اینک در مقابل خود، روحانیت، اسلام و مردم را می‌دید که همگی در عرصة سیاسی وارد شده‌اند، سعی نمود تا از راه‌های مختلف، روحانیت را از عرصة سیاسی کنار نهد. یکی از این نیرنگ‌ها، ترویج شعار جدایی دین از سیاست بود (امام خمینی، 1378، ج6: 235-238). طراحان این سیاست در صدد بودند تا مردم را از روحانیت جدا کنند.
استعمار و دست‌نشاندگانشان به‌خوبی می‌دانستند که «اگر این قوا [مردم و روحانیت] با هم مجتمع بشوند، آنها...نمىتوانند منافعى را که مىخواهند ببرند و لهذا دامن به این تفرقهها زدهاند زیاد» (همان: 202). در کنار تبلیغاتی چون «دین، افیون توده‌هاست» یا «آخوندها درباری‌اند»، سعی کردند جایگاه روحانیت و دین را در نظر مردم متزلزل کنند. متأسفانه این سیاست، تا حدّی در حوزه‌های علمیه کارگر افتاد؛ تا آنجا که به‌تعبیر امام خمینی (ره) ، در آن زمان «فلان آخوند را وقتى عیبش را مىگیرند، مىگویند: آخوند سیاسى است» (همان، ج3: 227). «اما این، اسلام نیست.
اسلام در مقابل ظَلَمه ایستاده است؛ حکم به قتال داده؛ حکم به کشتن داده است. در مقابل کفار و در مقابل متجاسرین و کسانى که [طاغى] هستند، احکام دارد. این همه احکام در اسلام، نسبت به اینها هست. این همه احکام؛ حکم به قتال، حکم به جهاد، حکم به اینها هست؛ اسلام از سیاست دور است؟! اسلام، فقط تومسجدرفتن و قرآن‌خواندن و نمازخواندن است؟! این نیست؛ این احکام را دارد و باید این احکام هم اجرا بشود» (همان: 227-228) و در یک سخن «مسألة جدابودن دین از سیاست؛ مسألهاى که با کمال تزویر و خدعه طرح کردند، حتى بر ما هم مشتبه کردند! حتى کلمة «آخوند سیاسى»، یک کلمه فحش است در محیط ما! فلان آخوند سیاسى است! در صورتى که آقایان خواندند در دعاهاى معتبر، ساسَة الْعِباد.
مع ذلک از بس تزریق شده است، از بس اشتباه‌کارى شده است، ما خودمان هم باورمان آمده است که دین از سیاست جداست. آخوند در محراب برود و شاه هم مشغول دزدىاش باشد! هر کس اسلام را مطالعه کرده باشد، قرآن کریم را مطالعه کرده باشد، کافى است که بفهمد اسلام و قرآن کریم تربیت مىکند یک جامعه را در همة [شؤون]» (همان، ج6: 41).
2-1- ارائة الگوی اسلامی هدفمندی سیاست
امروزه، شاخه‌های مختلفی مربوط به سیاست؛ مانند فلسفة سیاسی، جامعه‌شناسی سیاسی، علوم سیاسی، مطالعات سیاسی و ... شکل یافته است. این حوزه‌ها، هر کدام به فراخور خود، هدف نهایی سیاست را رفع کشمکش‌های اجتماعی، خوب‌کشورداری و برخورداری از قدرت و کسب منافع مادی و... معرفی می‌کنند (هیوود، 1387: 41-44).
اما امام خمینی (ره) که از خاستگاه اسلامی به سیاست و قدرت می‌نگرد، اهداف میانی و نهایی سیاست را به‌گونه‌ای دیگر ترسیم می‌کند. وی با تأسی از شیوة انبیا و دستورات اسلامی، اهداف سیاست را چنین اموری می‌داند: تزکیه و تربیت انسانها (امام خمینی، 1378، ج5: 327-328)، امر به معروف و نهی از منکر، مبارزه با ظلم، استکبار، فساد و طاغوت (همان، ج21: 3)، حفظ استقلال (همان، ج5: 99) و آزادی، مبارزه با غربزدگی، آبادانی و اصلاح کشور (همان، ج20: 57)، رسیدگی به وضع فقرا، خدمت به مردم (همان: 19)، تشکیل حکومت اسلامی، اجرای عدالت (همان، ج5: 360)، اقامة معارف و شعائر دینی (همان، ج20: 115)، وحدت و عزت امت اسلامی، اعتلای اسلام، اجرای ولایت تشریعی در عالم هستی و رضایت خداوند (همان، ج5: 168).امام با درنظرگرفتن تمام این اهداف، یک چیز را به‌عنوان هدف نهایی از سیاست معرفی می‌کردند و آن، رسیدن به «معرفة الله» بود. ایشان می‌فرمودند: «تمام مقاصد انبیا، برگشتش به یک کلمه است و آن «معرفة اللَّه» [است]. تمام، مقدمة این است» (همان، ج20: 17).
امام خمینی (ره) ، اسلام را از هر امری بالاتر می‌دانست و اصولاً حرکت انقلاب ایشان برای نجات و اجرای اسلام بود؛ چنانکه انقلاب اسلامی با تلگرام امام به شاه و اعتراض نسبت به «حذف اسلام» و «الغاى شرط اسلام از رأى‌دهنده و انتخاب‌شونده در لایحة انجمن‌های ایالتی و ولایتی» آغاز شد. در همان اوایل نهضت (در تاریخ 8 تیر 1343) فرمودند: «امروز روزى نیست که در خانه نشست و دعا خواند؛ روز مبارزه است. روزى است که دشمن به دین حمله مىکند و ما باید در مقابل بایستیم و من تا آخرین قطرة خونم مىایستم» (همان، ج1: 346).
از همان آغاز، امام علما را مورد خطاب قرار داد و فریاد برآورد: «علمای اسلام به‌فریاد اسلام برسید». او در بیانیه‌ها و سخنرانی‌ها مدام می‌فرمودند: «قرآن کریم و اسلام در خطر است» (همان: 110) و به مسؤولین نظام طاغوت هشدار می‌داد: «هیچ مجلسى و هیچ مقامى نمىتواند بر خلاف شرع اسلام و مذهب جعفرى، تصویبى کند یا قانونى بگذراند» (همان: 111) و تهدید می‌نمود که «ملت مسلمان و علماى اسلام، زنده و پاینده هستند و هر دست خیانتکارى که به اساس اسلام و نوامیس مسلمین دراز شود، قطع مىکنند. والله غالب عَلى أَمره» (همان).
امام بارها می‌فرمودند که هدف، اسلام است (همان، ج1: 267؛ ج3: 325؛ ج6: 351 و ...). با مراجعه به کلام امام، این نتیجه حاصل می‌شود که اسلام، عزیزترین امور نزد ایشان بود؛ چنانچه خود نیز بارها به این مطلب تصریح می‌کردند؛ تعابیری چون «همه باید در راه اسلام شهید بشویم، اسلام، عزیزتر از هر چیز است» (همان، ج7: 11) یا «عزیزتر از خویش» (همان، ج14: 217) یا «عزیزتر از همه چیز» (همان، ج15: 9).
همچنین واژة ترکیبی «اسلام عزیز» حدود 222 بار در آثار امام آمده است. اسلام نزد امام خمینی (ره) عزیز است؛ زیرا «اسلام، آن است که رسول خدا (ص) براى او چه زحمت‌ها کشید و چه مصیبت‌ها کشید و چه جوانها داد و چه اشخاص برومند را فدا کرد. اسلام همچو عزیز است که فرزندان پیغمبر، جان خودشان را فداى اسلام کردند. حضرت سید الشهدا (ع) با آن جوانها، با آن اصحاب، براى اسلام جنگیدند و جان دادند و اسلام را احیاء کردند» (همان، ج8: 151) «و چون عزیزتر از هر چیزى است، نبى اکرم و ائمه ما، هر چه داشتند در راه آن دادند» (همان: 375).
اسلام، هدف اساسی است؛ زیرا امانت الهی است و پیامبر اسلام بر حفظ و پاسداشت آن مکلف بودند و ما نیز اگر مسلمانیم باید در راه اسلام فداکاری کنیم. در این‌باره امام می‌فرمایند: «اسلام از همه‌چیز عزیزتر است. پیغمبر اسلام و تمام ذرّیة او و تمام پیروان او، اینها همه دنبال این بودند که اسلام را نگهش دارند.
اسلام، امانت خداست؛ امانتى است از جانب خدا. پیغمبر اسلام، مکلف است که این امانت را حفظ کند و از روزى که این امانت را به‌دست او دادند تا روزى که رحلت فرمودند، در تمام اوقات، دنبال همین مقصد بودند و هیچ روزى و هیچ آنى، یک سستى ـ نعوذ باللَّه ـ به خودش راه نمىداد. اولیاى ما هم، همه این‌طور بودند. پیروان پیغمبر باید این‌جور باشند» (همان، ج15: 9).
در این فراز از سخنان امام می‌توانیم اهمیت اسلام را به‌خوبی مشاهده کنیم که در تاریخ 21 فروردین1343 فرمودند: «از گوشة زندان نباید ترسید. ...باید اسلام بماند و قرآن هم بماند. خمینى از بین برود، برود؛ دیگرى هم از بین برود، برود. هدف ما حفظ اسلام و قرآن است، نه حفظ دنیاى خود» (همان، ج1: 275).
بر همین اساس است که می‌توانیم موضع‌گیریها، احکام و فتاوای سیاسی و بیانیه‌های وی را درک کنیم. مسألة صدور انقلاب، دفاع از محرومان و مستضعفان جهان (اعم از مسلمان و غیر مسلمان)، دفاع از فلسطین و ندای نابودی اسرائیل، چالش با ابرقدرتها،تحقیر مستکبران جهان، حکم ارتداد سلمان رشدی، پیام برائت از مشرکین در ایام حج و ده‌ها مورد از مواضع جهانی امام خمینی (ره) ، تنها با این نکته قابل فهم است که هدف و معیار برای ایشان، اسلام بود و این همه از اسلام ناب ناشی می‌شود؛ زیرا اسلام، دین خاتم، جهانی و آمیخته با سیاست است و مواضعی که با توجه به آن اتخاذ شود، نیز همان خصوصیات را خواهد داشت.
نکته‌ای که بسیاری از آن غفلت دارند این است که اسلامی‌اندیشیدن، هم موجب مردمی‌بودن است و هم منافع ملی را تضمین می‌کند. متأسفانه برخی گمان دارند که اسلامگرایی در تقابل با منافع ملی است؛ در حالی که دست کم، این 30 سال که از انقلاب می‌گذرد، عکس ادعای فوق را اثبات می‌کند. راستی ایران و ایرانی چه زمانی عزت خویش را بازیافت؟
پیش از انقلاب یا پس از آن؟ تاریخ به‌روشنی گواهی می‌دهد که در دوران پهلوی، هیچ‌گاه دانش‌آموختگان رشته‌های سیاسی، اعتراضی جدی مطرح ننمودند و خواسته‌ای خلاف میل سلطان اراده نکردند و چه بسا به دربار راه یافتند و بر خوان سلطنت که از شیرة جان مردم بود نشستند و در خودمحوریت‌اندیشی سلطان و استیلای استعمار، همدم و همخوان بودند تا جایی که «منافع ملی» به رؤیا و تخیل شبیه بود.
اگر چه امام، هم شاهد استبداد بود و شهدایی چون مدرس را دیده بود و هم استعمار را لمس کرده بود؛ چنانکه جنگ جهانی اول و دوم و اشغال بی‌دلیل ایران از سوی متفقین را دیده بود، اما هدف ایشان، صرفاً نجات ایران و ایرانی نبود. ازاین‌رو، ادبیاتی که ایشان به‌کار می‌بست، ادبیات ملی‌گرایانه نبود. با اینکه در جایی گفته است: «میهن از جان عزیزتر ما» (همان، ج13: 243)، اما ملی‌گرایی را نیز به‌شدت نفی می‌کرد و آن را اساس بدبختی مسلمین می‌دانست: «این ملى‌گرایى، اساس بدبختى مسلمین است» (امام خمینی، 1372: 126) و می‌فرمود: «نهضت ما اسلامی است، قبل از آنکه ایرانی باشد» (همان: 127).
در چرایی نفی ملی‌گرایی ذکر این دو نکته کافی است که اولاً: ملی‌گرایان نامدار، پیشینة خدمت چندانی نداشته‌اند و هرگاه با استبداد منازعه کرده‌اند، به وقت لزوم، راه مصالحه را پیش گرفته و مردم را وانهاده‌اند و ثانیاً: هدف امام در محدودة خاک خلاصه نمی‌شد، وگرنه شعار صدور انقلاب و مانند آن، غیر قابل توجیه است. راستی در این دو سدة اخیر، مگر غیر از این است که مهمترین جنگ ایران با دشمنان خارجی، همین دفاع مقدس هشت‌ساله است.
ملی‌گرایان چه سهمی در دفاع از خاک ایران در این جنگ داشته‌اند؟ چه مقدار شهید و زخمی داده‌اند؟ چه تعداد از شهدا در وصیت‌نامة خود نوشته‌اند که ما برای خاک به جنگ رفته‌ایم و چه مقدار گفته‌اند ما برای اسلام رفته‌ایم؟ آیا در شبهای عملیات، رزمندگان ما دعای کمیل و عاشورا می‌خواندند و آمادة نبرد می‌شدند یا «ای ایران ای مرز پرگهر» را؟ آنان که در این 8 سال، ایران را در مقابل تمام دنیا حفظ کردند، شعارشان چه بود؟ آیا شعارشان این بود که «چو ایران نباشد تن من مباد» یا شعارشان این بود که «اگر اسلام نباشد تن من مباد»؟
آری! تاریخ، شهادت داده است که در این سرزمین، آن‌گاه که اسلام معیار و هدف بود، خاک نیز حفظ شد و اما اگر غیر از آن شعار بود، کمتر شاهدیم که مردم پای آن مقاومت کرده باشند؛ چنانکه امام می‌فرمایند: «این جوانهاى ما در خیابانها ریختند و غلبه کرده‌اند بر اینها، روى آن حس اسلامیتشان بود و الّا اگر کلمة اسلام را ما برمىداشتیم کنار مىگذاشتیم، مردم مگر بىعقلند که بروند جلوى توپ و تانک. مردم براى اسلام مىروند» (امام خمینی، 1378، ج9: 245).
3-1- ترویج گفتمان اخلاقی در سیاست دینی
عنصر تزکیه در قاموس سیاسی امام خمینی (ره) از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ به‌طوری‌که وی بر اساس آیات الهی، یکی از مهمترین اهداف رسالت را تزکیة نفوس معرفی کرده و معتقدند که هدف از بعثت و ارسال رسل، تشکیل حکومت و تزکیة نفوس است (همان، ج8: 254؛ ج9: 335؛ ج12: 492 و ...). اهمیت تزکیه آن قدر زیاد است که امام، منشأ تمام گرفتاریهای یک نظام سیاسی را ناشی از کسانی می‌داند که متکفل امور ملت شدند، در حالی که تزکیه‌شده نبودند (همان، ج9: 134).
امام بیان می‌فرمودند که رژیم‌های فاسد در صدد ازبین‌بردن تربیت و تزکیة انسانهایند. بر همین اساس، بارها توصیه می‌نمودند که با اقتباس و پیروی از قرآن کریم باید در محیط‌های آموزشی، چون حوزه و دانشگاه و مدارس، تزکیه بر تعلیم مقدم باشد (همان، ج12: 496؛ ج13: 414) و راه صدور انقلاب را تزکیه و تربیت‌یافتن مردم و مسؤولین نظام می‌دانستند (همان، ج13: 488 - 489) و راه جلوگیری از فساد در کشور و حتی آبادانی آن را در درجة نخست، تزکیة افراد معرفی می‌کردند (همان، ج14: 391-394) و منشأ تمام اختلافات از جمله اختلافات سیاسی را «مهذب‌نبودن بشر» عنوان می‌کردند.
امام خمینی در بیانی شیوا که از عمق جان و اعتقادشان نشأت می‌گرفت و شاید خلاصة تمام عرفان او بود می‌فرمود: «همة اختلافاتى که در بشر هست براى این است که تزکیه نشده است. غایت بعثت این است که تزکیه کند مردم را تا به‌واسطة تزکیه، هم تعلم حکمت کند و هم تعلم قرآن و کتاب و اگر تزکیه بشوند، طغیان پیش نمىآید. کسى که تزکیه کرد خود را، هیچ گاه خودش را مستغنى نمىداند «کَلَّا إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَى أَن رَّآهُ اسْتَغْنَى»؛ (علق(96): 6-7).
وقتى که خودش را مىبیند و براى خودش مقام قائل است و براى خودش عظمت قائل است، این خودبینى، اسباب طغیان است. اختلافاتى که بین همة بشر هست، اختلافاتى که سر دنیا بین همة بشر هست، این اختلافات ریشهاش این طغیانى است که در نفس هست و این گرفتاری‌اى است که انسان دارد؛ گرفتارى به خود دارد و به هواهاى نفسانیه. اگر انسان تزکیه بشود و نفس انسان تربیت بشود، این اختلافات برداشته مىشود» (همان: 391).
در اینجا امام به نکتة نغزی اشاره می‌کنند که «اگر تمام انبیاى عظام جمع بشوند در یک شهرى و در یک کشورى، هیچ‌گاه با هم اختلاف نمىکنند؛ براى اینکه تزکیه شده‌اند؛ علم و حکمت را بعد از تزکیه در نفس دارند. گرفتارى همة ما براى این است که ما تزکیه نشدهایم، تربیت نشدیم. عالِم شدند، تربیت نشدند؛ دانشمند شده‌اند، تربیت نشدهاند؛ تفکراتشان عمیق است، لکن تربیت نشدهاند. آن خطرى که از عالمى که تربیت نشده است و تزکیه نشده است بر بشر وارد مىشود، آن خطر از خطر مغول بالاتر است. غایت بعثت، این تزکیه است. غایت آمدن انبیا، این تزکیه است و دنبالش آن تعلیم.
اگر نفوسى تزکیه نشده و تربیت نشده وارد بشوند در هر صحنه، در صحنة توحید، در صحنة معارف الهى، در صحنة فلسفه، در صحنة فقه و فقاهت، در صحنة سیاست، در هر صحنهاى که وارد بشوند، اشخاصى که تزکیه نشدند و تصفیه نشدند و از این شیطان باطن رها نشدند، خطر اینها بر بشر [از] خطرهاى بزرگ است و باید کسانى که مىخواهند در این عالم تربیت کنند دیگران را، قبلاً خودشان تزکیه شده باشند، تربیت شده باشند و کسانى که بر بشر مىخواهند زمامدارى کنند، اگر بخواهند که طغیان نکنند و کارهاى شیطانى نکنند، باید تزکیه کنند خودشان را و بعثت براى همین است که همگان را تزکیه کند» (همان).به همین منظور به مادران جامعة اسلامی نصیحت می‌کند که شغل انبیا تزکیة انسانهاست و باید که مادران، این نکته را دربارة فرزندان خود اعمال کنند (همان، ج9: 136).
از نکات مهم در مورد اندیشة سیاسی امام خمینی (ره) این است که ایشان «پذیرش ظلم» را مانند «ظلم‌نمودن»، معلول عدم تزکیه می‌داند؛ چنانکه در عید فطر سال 1404هجری می‌فرمایند: «اگر همین ماه مبارک رمضان، مسلمین خودشان را به‌طور جمعى به ضیافت خدا وارد کرده بودند و تزکیه کرده بودند، تصفیه کرده بودند خودشان را، ممکن نبود زیر بار ظلم بروند؛ زیر بار ظلم‌رفتن مثل ـ ظالم ـ ظلم‌کردن، هر دواش از ناحیة عدم تزکیه است. ... اگر ما به این [تزکیه] رسیده بودیم، نه حال انفعالى پیدا مىکردیم براى پذیرش ظلم و نه ظالم بودیم. همه از این است که تزکیه نشدیم» (همان، ج18: 499).
از سوی دیگر، خود امام نیز در حرکت سیاسی خود، همواره این عنصر را در نظر داشت؛ چنانکه مؤلف محترم سید حمید روحانی در مقدمة کتاب نهضت امام خمینی (ره) ، دفتر اول، خرده‌گیری امام نسبت به کتاب ایشان را آورده است که قابل تأمل است. ماجرا از این قرار است که امام خمینی، بعد از مطالعة این کتاب، نسبت به حذف فرازی از پاسخ ایشان به تلگرام شاه ایراد می‌گیرند؛ امام خمینی در قسمتی از این تلگرام با عباراتی محترمانه، نظیر اعلی حضرت و مانند آن به شاه پاسخ داده بودند که در ظاهر، احترام نسبت به شاه به‌حساب می‌آمد و مؤلف محترم، این قسمت از پاسخ امام را در کتاب تاریخی خود [گویا به عمد] نیاورده بود. امام به‌اعتراض و به‌گونه‌ای عتاب‌آلود از وی سؤال می‌کند:
«...چرا این جمله را حذف کردید؟ اگر به نظر شما نادرست بود، می‌آوردید و آن را مورد انتقاد قرار می‌دادید. شما باید خود را وادار کنید و عادت دهید که در نوشتن تاریخ، حب و بغض را کنار بگذارید و واقعیت را بنویسید؛ هر چند به ضرر خودتان یا به ضرر کسانی باشد که به آنان علاقه‌مندید. من هم ممکن است اشتباه کنم. شما نباید از کنار اشتباهات یا آنچه به نظر شما اشتباه می‌آید، بی‌سروصدا بگذرید و سرپوش روی آن بگذارید. این کار، خلاف وظیفه [تاریخ‌نگاری] است که بر عهده گرفته‌اید. مورخی که برای خدا قلم می‌زند، نه گزاف می‌گوید و نه کتمان حقایق می‌کند. اگر می‌خواهید تاریخی که می‌نویسید، برای اسلام و مسلمین مفید باشد، باید به‌دور از غرض‌ورزی باشد...».
سپس امام دربارة پاسخ احترام‌آمیز خود به شاه، این‌گونه توضیح می‌دهد: «در مورد آنچه در جواب تلگراف شاه آمده است، باید توجه کنید که وظیفة دینی ما اقتضا می‌کند که در قدم اول با زبان ملایم، با زبان پند و اندرز با افراد مواجه شویم؛ خواه شاه باشد یا شبان... . انبیای الهی آمده‌اند تا دست انسانها را بگیرند و آنها را از لجنزار مادی و دنیوی نجات دهند. اینکه می‌بینید خداوند متعال به حضرت موسی می‌فرماید: «فَقُولَا لَهُ قَوْلاً لَّیِّناً لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَى» (طه(20): 44) برای این است که هدف، نجات انسانها می‌باشد و در این هدف مقدس، میان فرعون با دیگران تفاوتی نیست.
حضرت ابا عبدالله (ع) در روز عاشورا به‌حسب روایات، تا آخرین مرحله از نصیحت اشرار دست نکشیدند؛ چون در فکر هدایت انسانها بودند... من اگر در اول امر، شاه را با زبان نصیحت مورد خطاب قرار دادم برای این بود که شاید به راه بیاید و آدم بشود. اما وقتی دیدم تنبه‌پذیر نیست، احساس تکلیف کردم که در برابر او بایستم و تا آنجا که مقدور است از اساس اسلام و استقلال کشور دفاع کنم» (روحانی، 1381: 11-12). در ادامه، امام تفاوت سیاست‌های بشری و سیاست‌های صحیح الهی را گوشزد می‌نماید.
2- گزینش واژگان دینی در موضع‌گیریهای سیاسی
یکی از مهمترین عناصر کلیدی در هر اندیشه، واژگان آن اندیشه است؛ به‌ویژه واژگان و مفاهیم بنیادین که حیات و ممات، پیدایی، پویایی و پایایی یک تفکر به حضور و غیبت آنها در ذهنیت و اندیشه و باور آدمیان است. در مواجهة اندیشه‌ها، هرگاه اندیشه‌ای بتواند مفاهیم اصولی و حیاتی خود را در قلمرو زیست و زندگی اندیشة دیگر وارد کند و به موازات آن، مفاهیم کلیدی اندیشه‌های دیگر را منزوی کند و خصوصاً واژگانی را که برای آن پرداخته شده‌اند، تسخیر نماید و مفاهیم مربوط به خود را در ظرف آن واژگان و لغات قرار دهد، پیروز خواهد شد و تفکری که نتواند مفاهیم اصلی خود را حفظ نماید، محکوم به فنا و نابودی است.
به‌عنوان نمونه در فرهنگ جاهلیت، مفاهیم و واژگان کلیدی، عبارت بودند از: قبیله، عشیره، ولاء، بت و صنم، ثروت، فرزند پسر و... . اسلام با ورود خود، مفاهیم جدیدی که از مجرای وحی و نبوت نازل شده بود را بسط داد و واژگانی چون: توحید، الله، یقین، شهادت، غیب، عِقاب، بشیر، نذیر، بلاغ، قیامت، بهشت، جهنم، نماز، بدعت، ایمان و... را جایگزین مفاهیم جاهلی نمود. این واژگان که حامل مفاهیم و فرهنگ نوینی بودند، با کنارزدن واژگان عصر جاهلیت، باورها، عقاید و رفتار مردم زمانه را شکل دادند (پارسانیا، 1383: 146-147).
نمونة دیگر، فرهنگ غرب است که با ورود به دنیای شرق، واژگان دنیای مدرن را به‌سوی فرهنگ ما و دیگر کشورهای شرقی گسیل داشت و توانست بر ما چیره شود. اصولاً نظامهای سیاسی مبتنی بر اندیشه‌های مدرن و اندیشه‌های سیاسی غرب جدید، همگی با واژگان و مفاهیم جدید، تعریف و شناخته می‌شوند و چنان مقبولیت عام می‌یابند که اگر در فرهنگی این واژگان یافت نشود سزاوار هر ناسزا و اتهامی می‌شود! مثلاً اگر فرهنگ یا اندیشة سیاسی‌ای، مفاهیمی چون آزادی، دموکراسی، تفکیک قوا و مانند آن را واجد نباشد یا به‌معنای مدرن و غربی دارا نباشد مستحق شماتت و محکومیت‌های سیاسی و مانند آن می‌گردد.
امام خمینی (ره) در زمان خود با دو سامانه و ساختار سیاسی مواجه بود؛ در درون کشور با نظامی شاهنشاهی، استبدادی و دست‌نشاندة بیگانه و به‌شدت منفعل روبه‌رو بود و در سطح جهانی با هژمونی و نظام سلطه که هم بلوک شرق مارکسیستی و هم بلوک غرب لیبرالیستی با نفی دین و چشم‌پوشی از اخلاق انسانی، تنها انباشت و گسترش قدرت خویش را اندیشه می‌کردند.
هر دو با انبوهی از واژگان مدرن و سکولار بر ذهنیت افراد جامعه، به‌ویژه تحصیل‌کردگان، سایه افکنده بودند؛ به‌گونه‌ای که حتی مفاهیم اسلامی نیز بدون مارکسیزه‌کردن، قابل ارائه نمی‌نمود. در چنین زمانی امام خمینی در بیان اندیشة سیاسی خود، هیچ‌گاه از واژگان نامعهود عرفی (سکولار) استفاده نکرد؛ بلکه با ورود به عرصة سیاسی، واژگان دینی را استخدام نمود و این صرفاً برای این نبود که خاستگاهش حوزة علمیه و مفاهیم آشنایش، دینی بود؛ بلکه ایشان تعمد داشت که از واژگان دینی استفاده کند؛ چرا که الفاظ و واژگان یک تفکر، معمولاً بیان‌کنندة ارزشهای آن تفکرند. استفاده از واژگانی چون: مستضعفین[2]، پابرهنگان[3]، استکبار[4]، تکلیف[5]، رضایت خداوند متعال[6]، ولایت[7]، اسلام ناب[8]، اسلام آمریکایی[9] و مانند اینها، به‌خوبی بیانگر نوع بینش امام خمینی است.
منابع و مآخذ
1. قرآن کریم.
2. ابویعلی، احکام السلطانیه، قم، مکتب الاعلام الاسلامیه، چ2، 1406ق.
3. امام خمینی، سید‌روح‌الله، صحیفة امام، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ1، 1378.
4. -------، تفسیر سورة حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1375.
5. -------، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1372.
6. -------، منشور روحانیت، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1385.
7. امینی، عبدالحسین ، الغدیر، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چ6، 1374، ج7.
8. پارسانیا، حمید، علم و فلسفه، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، 1383.
9. راسخی لنگرودی، احمد، غرب و قومیت (درآمدی بر سیطرة قومیت و نژادگرایی بر اندیشه‌های مغرب زمین)، تهران، اطلاعات، 1386.
10. روحانی، سیدحمید ، نهضت امام خمینی، (دفتر اول)، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1381.
11. هیوود، اندرو، مفاهیم کلیدی در علم سیاست، مترجمان: حسن سعیدکلاهی و عباس کاردان، تهران، انتشارات علمی ـ فرهنگی، 1387.
پی نوشت:
[1]. «بالاترین مصیبتى که بر اسلام وارد شد، همین مصیبت سلب حکومت از حضرت امیر ـ سلام اللَّه علیه ـ بود و عزاى او از عزاى کربلا بالاتر. مصیبت وارده بر امیرالمؤمنین و بر اسلام، بالاتر است از آن مصیبتى که بر سید الشهداء ـ سلام اللَّه علیه ـ وارد شد. اعظمِ مصیبت‌ها این مصیبت است که نگذاشتند مردم بفهمند اسلام یعنى چه. اسلام حالا هم به حال ابهام دارد زندگى مىکند. الآن هم مبهم است. الآن هم نمىدانند مردم که معناى اسلام چیست، حکومت اسلامى چیست، اسلام چه مىخواسته بکند، چه برنامهاى اسلام داشته است».
[2]. به‌عنوان نمونه ر.ک: امام خمینی، صحیفة امام، ج3: 437، 482، 484 و... ؛ ج4: 20، 51، 157 و... ؛ ج5: 74، 92، 172 و... ؛ ج6: 179، 203، 220 و... ؛ ج7: 23، 27، 34 و... .
[3]. به‌عنوان نمونه ر.ک: امام خمینی، صحیفة امام، ج6: 75، 179؛ ج13: 544؛ ج20: 326، 341، 465؛ ج21: 11، 68، 91، 97 و... .
[4]. به‌عنوان نمونه ر.ک: امام خمینی، صحیفة امام، ج6: 451؛ ج7: 241، 248؛ ج9: 445؛ ج10: 121؛ ج12: 318؛ ج13: 207، 285، و ... .
[5]. به‌عنوان نمونه ر.ک: امام خمینی، صحیفة امام، ج1: 86، 104، 115؛ ج2: 20، 26، 27؛ ج3: 412، 414، 417؛ ج4: 41، 105، 108 و... .
[6]. به‌عنوان نمونه ر.ک: امام خمینی، صحیفة امام، ج1: 242؛ ج4: 249، 461؛ ج8: 27؛ ج10: 265 و ... .
[7]. به‌عنوان مهمترین مورد، همان طرح نظریة ولایت فقیه است که ولایت فقها و فقه را در زمان خود احیاء کرد و در آثار و عمل سیاسی خود به بسط این تفکر پرداخت.
[8]. به‌عنوان نمونه ر.ک: امام خمینی، صحیفة امام، ج20: 392؛ ج21: 11،26، 80، 87 و... .
[9]. به‌عنوان نمونه ر.ک: امام خمینی، صحیفة امام، ج17: 533؛ ج20: 350، 465؛ ج21: 11، 26، 80 و... .
حسنعلی سلمانیان / محقق حوزة علمیة قم و عضو هیأت علمی پژوهشگاه اندیشة سیاسی اسلام.
