صراط: مساجد مراکزی هستند که علاوه بر فعالیت عبادی در اسلام نقش‌ها و کارکردهای دیگری نیز پذیرفته‌اند. خانه خدا نخستین پایگاهی است که برای پرستش و پیرایش انسان در زمین در نظر گرفته که توسط حضرت ابراهیم بنا نهاده شده است. رسول اکرم (ص) پس از هجرت به بنا نهادن مسجد قبا در نزدیکی مدینه و سپس مسجدالنبی(ص) همت گماشت و این مکان‌ها در تمام دوران ایشان و پس از آن محل گردهمایی، فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... مسلمانان بوده است.
واژه مسجد 28 بار در قرآن کریم ذکر شده که 22 مرتبه به صورت مفرد و شش مرتبه به صورت جمع آمده است، در آیات به اهمیت و ضرورت توجه به مساجد در اسلام پرداخته و احکام و ضروریات توجه به برخی از مساجد اشاره شده است.
بر اساس تاریخچه مساجد در ایران نیز با ورود لشگر اسلام در دوره ساسانی به کشور مساجد شکل گرفته است. بر اساس شواهد تاریخی نخستین مسجد ایران توسط «سعد بن ابی‌وقاص» در تیسفون بنا نهاده شد. از قدیمی‌ترین مساجد ایران می‌توان مسجد جامع اسیر، بخارا، مسجد آدینه، فهرج، تاریخانه دامغان، مسجد یزد خواست، مسجد جامع اصفهان، دره شهر ایلام و ... را اشاره کرد.
یکی از مواردی که برای نخستین بار توسط مقام معظم رهبری در پیامی به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز (18 مهرماه 89) مورد تأکید قرار گرفته است مسجد به عنوان تراز اسلام است که برخی از کلید واژه‌های آن شامل مسجد خانه و مردم، خلوت انس با خداوند، کانون ذکر و معراج معنوی انسان‌های با ایمان، عرصه علم و جهاد و تدبیر دنیوی جامعه، جایگاه عبادت و پایگاه سیاست، مسجد شور و بهجت عبادت خالص و مظهر آمیختگی دنیا و آخرت است که براساس فرمایشات ایشان در بین اقشار مختلف باید مسجد به عنوان تراز اسلامی در نظر گرفته شود مخصوصا با شرایطی که این روزها در جوامع اسلامی ایجاد شده و اتفاقات و هتک حرمتهایی که به ساحت مقدس مساجد و پرستشگاه‌های مسلمانان صورت گرفته است، اما اینکه چگونه می‌توان ویژگی‌های لازم برای احیای سنت مساجد و در نظر گرفتن آنها به عنوان تراز اسلامی مدنظر قرار داد در این گزارش که به مناسبت روز جهانی مسجد (30 مرداد) براساس نظرات اساتید و صاحب نظران این حوزه تهیه شده، مورد بررسی قرار داد.
*کارکرد عمیق مساجد در ایران به پیروزی انقلاب اسلامی باز می‌گردد/ شبکهسازی مساجد نیاز روز جوامع اسلامی است
حجت‌الاسلام علیرضا پیروزمند عضو هیأت علمی دفتر فرهنگستان علوم اسلامی قم با اشاره به سابقه تاریخی مساجد در صدر اسلام به ویژه مسجد کوفه و مسجدالنبی و فعالیت‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و ... مسلمانان در مساجد می‌گوید: «در دوره انقلاب شاهد رویکرد جدید مساجد شدیم که علاوه بر بعد عبادی به قرارگاهی فرهنگی، تربیتی، پژوهشی و هسته فعالیت‌های سیاسی تبدیل شده بود. متأسفانه از این کارکرد یک مقدار دور شدیم باید توجه کنیم که مساجد به عنوان هسته‌های فرهنگی و انقلاب سیاسی در جهان اسلام هستند و بازگشت به این دوره نیازمند شبکهسازی است و طراحی این شبکه‌ها احتیاج به راهبرد مؤثر دارد.»
وی با توجه به طراحی و مهندسی مساجد در اسلام و در رأس آنها مسجدالحرام توضیح می‌دهد: «مساجد می‌توانند براساس حوزه نفوذ خود و با الهام از ادبیات دینی به شکل کاملاً خودجوش و مردمی شبکه‌ای را ایجاد کنند و با مساجد اصلی دنیای اسلام پیوند خورده و به تبادل اطلاعات علمی و فرهنگی بپردازند این روند نیاز به پیش‌نیازهایی دارد نمونه شبکه‌های مجازی اینترنتی که با ارتباط با یکدیگر یک شبکه جهانی درست کرده و با کمترین هزینه موج خبری و اطلاعاتی ایجاد می‌کنند، این روند به تقویت نهضت بیداری اسلامی نیز کمک خواهد کرد.
وی یادآوری می‌کند که دستیابی به چنین شبکه‌ای شاید راحت به دست نیاید اما می‌توانیم از مقیاس کشوری آغاز کنیم تا به کشورهای اسلامی و مناطق شیعه‌نشین در سطح جهان اسلام دست یابیم.
*ویژگی‌های مسجد تراز اسلامی /مساجد مرکز آموزش آموزه‌های دینی‌اند
حجت‌الاسلام جواد صادق‌زاده، امام جماعت مسجد جامع نارمک با اشاره به اینکه شرایط فعلی جامعه با گذشته متفاوت شده و رقبایی برای فعالیت‌های جانبی مساجد چون فرهنگسراها، صدا و سیما، فیلم‌ها و ... ایجاد شده است، می‌گوید: «باید برنامه‌ها و فعالیت‌هایی برای مساجد ترتیب داد که به جذب جوانان و مردم بیانجامد چرا که شرایط جامعه اطلاعاتی و انفجار اخبار و امکانات سایت‌ها و اشتغالات مردم باعث می‌شود که کمتر طرفدار مساجد باشند، بنابراین باید شرایط یک مسجد به عنوان مسجد تراز اسلامی مهیا باشد نخست اینکه درب مسجد هیچگاه از نماز صبح تا عشاء بسته نباشد، مساجد تمیز، منظم و دارای خدام جوان و برخورد خادمین با مردم با احترام باشد. مساجد باید مرکز آموزش آموزه‌های دینی باشند و سخنرانان توانمند و خوش‌بیان در هر فصل و هر ماهی مباحث جدیدی را به مردم آموزش دهند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «نقش امام جماعت نیز در این راستا بسیار مؤثر است نظم در حضور امام جماعت در نمازها و در بین مردم مهم است. برنامه برای جذب جوانان به مساجد چون ایجاد باشگاه ورزشی و کتابخانه از جمله امکانات جانبی مؤثر خواهد بود، الان شاهد هستیم که خیلی از مساجد این امکانات را ندارند البته آمار دقیق ندارم منتها غیر از مساجد جامع، در این زمینه جاذبه کمتری در دیگر مساجد وجود دارد.»
حجت‌الاسلام صادق‌زاده مهمترین مطالبه برای دستیابی به مسجد تراز اسلامی را ایجاد سالن‌های ورزشی و کتابخانه برای مردم در حاشیه مساجد می‌داند و دراین باره توضیح می‌دهد که این امکانات مسجدی را علاقه‌مند می‌کند تا تنها به صرف نماز خواندن اکتفا نکند و بداند که در تمام زمینه‌ها می‌تواند از امکانات مساجد استفاده کند.
*حدود 63 هزار مسجد در کشور و 3600 مسجد در تهران وجود دارد
حجت‌الاسلام حمید مشهدی‌آقایی معاون فرهنگی و اجتماعی مرکز رسیدگی به امور مساجد در تشریح آماری از تعداد مساجد در کشور و وضعیت آنها می‌گوید: «حدود 63 هزار مسجد در کل کشور وجود دارد که نیمی از آنها مجهز به ائمه جماعات است و از این تعداد 3600 مسجد در تهران و 2600 مسجد نیز دارای ائمه جماعات است، بخشی از مساجد روستایی نیز به صورت فصلی دارای امام جماعت است.»
وی با اشاره به اینکه مراکز فعال در امور مساجد چند سازمان چون تبلیغات اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه، مرکز رسیدگی به امور مساجد و کانون‌های فرهنگی، هنری مساجد کشورند، توضیح می‌دهد: «بنا به فرمایش مقام معظم رهبری مدیر مسجد امام جماعت است اگر ائمه جماعت نشاط لازم علمی، مهارتی، فرهنگی و اجتماعی را داشته باشند آن مسجد پایگاه تراز اسلامی است. علاوه بر اینها بسیج ، کانون‌های فرهنگی و خادمان مساجد نیز نقش برجسته‌ای دارند.»
حجت‌الاسلام مشهدی‌آقایی با تأکید بر اینکه هرجا یک امام جماعت قوی، فعال و مرتبط با جوانان در مسجد محلی باشد آن منطقه آباد است، می‌افزاید: در مرکز رسیدگی به امور مساجد نیز تمرکز بر کار ائمه جماعات است برخی از مساجد دارای مشکلات حقوقی هستند، برخی نیاز به کارهای نظارتی دارند بنابراین در اکثر مکان‌ها نیازمند افزایش کیفی برنامه‌ها هستیم که این فعالیت‌ها چون اقامه جماعت، سخنوری، ارتباط با خادمان مسجد و امنا نیز توسط ائمه جماعات می‌تواند انجام شود. برپایی اجلاس‌های مساجد و توجه به خادمان برگزیده و تجلیل از آنها در قالب فرهنگ‌سازی در این حوزه مؤثر است.
*خط مقدم مبارزه با تهاجم فرهنگی/مسجد تراز اسلامی نیازمند تقویت کارکردها و احیاء فعالیت‌ها دارد
مرتضی طاهریان، معاون کانون‌های فرهنگی هنری مساجد کشور می‌گوید: «این کانون‌ها براساس مصوبه شورایعالی انقلاب فرهنگی در سال 71 با هدف اصلی مقابله با تهاجم فرهنگی ایجاد شده است. مسجد همیشه در خط مقدم مقابله با تهاجم فرهنگی بوده است و طبیعی است که دشمنان تلاش کنند انس مردم با این مراکز را بگیرند آموزش‌های مساجد در راستای دور کردن شیطان است و آموزه‌های مساجد چیزی جز آموزه‌های قرآن و اندیشه‌های ولایی نیست هرچه انس با این پایگاه بیشتر باشد در دنیای امروز از اقدامات شیطانی و تهاجم فرهنگی دور هستیم بنابراین مساجد مکان‌هایی برای مبارزه با جنگ نرم، محل نشانه دشمنان و خط مقدم مبارزه با تهاجم فرهنگی هستند.»
وی در ادامه می‌گوید: «مساجد دارای کارکردهای مختلفی هستند و زمانی تراز اسلامی محسوب می‌شوند که کارکردهایشان احیا و تقویت شود به عبارتی فعالیت‌هایشان در تمامی حوزه‌ها چون تدریس دروس، قضاوت، فعالیت‌های فرهنگی و دینی احیا شود. بنابراین مساجد محل آموزش قرآن برای نوجوانان و حتی آموزش علوم جدید و در کنارش جایگاه تبیین و آموزش احکام است.»
طاهریان درباره کارکرد هنری مساجد می‌گوید: «مساجد یکی از بهترین معماری‌ها را از دیرباز داشته‌اند از کاشی‌کاری و نقش برجسته‌ها تا نقاشی و خط نگاری، بنابراین خود یک گالری از هنرهای اسلامی‌اند. کانون‌های مساجد تلاش دارند تا مساجد را به تراز اسلامی نزدیک کنند و در این زمینه به تقویت کارکردهای آموزشی، فرهنگی و هنری در کنار کارکرد عبادی می‌پردازند. بدین منظور براساس منویات مقام معظم رهبری مساجد باید برای نوزاد تا بزرگسالان برنامه داشته باشد و این تلاش‌ها با استفاده از ابزارهای فرهنگی، هنری و عمرانی صورت می‌گیرد.
معاون کانون‌های فرهنگی مساجد کشور در نهایت یکی از مهمترین عناصر احیای مسجد تراز اسلامی را وجود امام جماعت با نشاط و فعال می‌داند و دراین باره می‌گوید: «امام جماعت می‌تواند بصیرت مردم را افزایش دهد و نقش محوری ایجاد کند مسجدی موفق است که تمام عناصر و ویژگی‌های مسجد تراز اسلامی در آن رعایت شود. در حال حاضر بیش از 16 هزار کانون در سطح مساجد کشور فعال است که بیش از 10 هزار تای آن کتابخانه فعال دارد، جشنواره‌های فرهنگی و هنری برگزار می‌کند و در نهایت با حمایت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بالغ بر چهار میلیارد تومان کتاب به کتابخانه‌ها اهدا شده و بیش از هزار نشریه تجربی با ما همکاری می‌کنند که طبق پیش بینی امیدواریم تا دهه کرامت نخستین فعالیت رسمی نشریات تجربی مساجد نیز آغاز به کار کند.»
وی می‌گوید که تلاش دارند تا تعداد کانون‌های مساجد تا پایان برنامه پنجم توسعه به 25 درصد تعداد مساجد رسیده و روند دریافت مجوز و اهدای کتاب به کتابخانه‌ها نیز به 1300 کتابخانه برسد. بر این اساس دور جدید نظارت از کتابخانه‌های مساجد از شهریور ماه در سراسر کشور آغاز می‌شود و کلیه کتابخانه‌های مساجد به زودی مجهز به نرم‌افزار کتابخانه‌ای می‌شوند.»
