صراط: رسانه های جمعی نقش اساسی و مهمی در هدایت افکار عمومی در دنیای امروزی که دنیای تبادل سریع اطلاعات و به اصطلاح دهکده ی جهانی است ایفا می کنند. اهمیت و همین نقش انکار ناپذیر رسانه ها، واحد های سیاسی را ناگزیر از برقراری ارتباط با رسانه ها کرده است . دولت ها نیز به عنوان یکی از واحدهای سیاسی که همراهی مردم را شرط لازم و اساسی برای اقدامات خود می بینند، رسانه را به عنوان ابزاری در جهت توجیه اقدامات و اطلاع رسانی خدمات صورت گرفته به کار می گیرند. در ایران نیز دولت ها از این ویژگی مستثنی نیستند و برای همین هموراه تعدادی از رسانه ها به صورت رسمی یا غیر رسمی در خدمت دولت ها در می آیند.
با روی کار آمدن دولت جدید، رسانه های جدیدی نیز متولد شدند که وظیفه ی خود را حمایت از گفتمان و اقدامات دولتی قرار دادند و در کنار دیگر رسانه هایی که به سمت حمایت از دولت چرخش کرده اند، فضای تبلیغاتی وسیعی را برای دولت فراهم آورده‌اند. این یادداشت ضمن بیان تاریخچه مختصری از رسانه های حامی دولت و اقدامات آنها در طول حیات جمهوری اسلامی، به بررسی رابطه دولت جدید و رسانه ها و شیوه درست ارتباط با آنها می پردازد. اما پیش از آن آشنایی مختصری در خصوص سابقه مهم ترین رسانه های دولتی بیان می داریم.
آشنایی با رسانه های رسمی و غیر رسمی دولت ها:
خبرگزاری ایرنا
قدیمی ترین رسانه ی دولتی در ایران خبرگزاری جمهوری اسلامی، ایرنا است که در سال 1360 با تغییر نام سازمان خبری پارس تأسیس شد. محمد رضا شریف اولین مدیر عامل ایرنا بود که پس از وی و در طول دوران جنگ، کمال خزاری وزیر خارجه ی اسبق کشورمان در دوران اصلاحات این سمت را برعهده گرفت. فریدون وردی نژاد، عبدالله ناصری، جلال فیاضی، محمد جعفر بهداد و علی اکبر جوانفکر مدیر عاملان بعدی ایرنا بودند.
تآسیس موسسه مطبوعاتی ایران
در دوان تصدی وردی نژاد در دهه ی 70، موسسه مطبوعاتی ایران به منظور تهییه و چاپ روزنامه ی دولتی ایران تشکیل شد. روزنامه ی ایران به عنوان روزنامه ی رسمی دولت از سال انتشار یافت که شاید جنجالی ترین و پر سر و صدا ترین روزهای خود را در دوران تصدی علی اکبر جوان فکر به عنوان مدیر عامل این موسسه سپری کرد.
انتشار ویژه نامه ی خاتون که مورد اعتراض بسیاری از مراجع و روحانیون قرار گرفت در کنار مصاحبه های جنجالی جوانفکر علیه قوه قضائیه، موجب محکومیت جوانفکر به یک سال زندان شد. اما جنجال دیگر در موسسه مطبوعاتی ایران، در هنگام دستگیری جوانفکر و مقاومت برخی از کارمندان روزنامه در برابر ماموران دادستانی رخ داد که باعث چاپ روزنامه ایران با تیتری سفید در روز بعد از این واقعه شد.
دیگر جنجال روزنامه ایران مربوط به کاریکاتور مانا نیستانی در تاریخ 22 اردیبهشت سال 85 در هفته نامه «ایران جمعه» ویژه نامه روزهای جمعه روزنامه ایران بود که در آن به آذری زبانان توهین شده بود. این مسئله اعتراضات گسترده ای را در شهرهای آذری زبان ایران به دنبال داشت که در نهایت منجر به توقف 5 ماهه ی چاپ روزنامه شد.
مدیرعاملان خبرگزاری ایرنا و موسسه مطبوعاتی ایران، به عنوان دستگاههای اطلاع رسانی رسمی دولت، توسط دولت مشخص می شوند و برای همین با تغییر دولت، جهت گیری این دو رسانه نیز تغییر کرده و در جهت گفتمان و منویات دولت جدید قرار می گیرند.
رسانه های غیر رسمی حامی دولت
به غیر از رسانه های رسمی، طیف دیگری از رسانه ها هستند که با آمدن دولت جدید متولد می شوند و با پایان کار دولت نیز کارشان را به پایان می رسانند. این رسانه ها معمولا از حمایت های مادی و معنوی دولت ها برخوردار خواهند بود اما به عنوان رسانه ی رسمی دولت شناخته نمی شوند.
در دوران دولت اصلاحات صدور مجوز برای چاپ و توزیع روزنامه های زنجیره ای به همین دلیل صورت می پذیرفت. روزنامه ی جامعه به مدیرمسئولی حمیدرضا جلایی پور اولین روزنامه از این دست بود که شش ماه پس از انتشار اولین شماره خود توقیف شد. تیم روزنامه جامعه پنجاه روز بعد روزنامه ی توس را منتشر نمودند که این روزنامه نیز عمری طولانی نداشت و در چهل و پنجمین شماره خود متوقف شد. روزنامه ی نشاط روزنامه بعدی طیف مشارکت بود که هفت ماه روی دکه روزنامه فروشی ها باقی ماند. روزنامه های عصر آزادگان، آفتاب امروز، صبح امروز و مشارکت نیز از سنخ همین روزنامه ها بودند که به دلیل چاپ مطالب ساختار شکنانه و تشنج آفرین و بعضاً برخلاف مبانی دینی و اسلامی توقیف شدند. تمام این روزنامه ها خود را وابسته به طیف اصلاحات و طرفدار دولت معرفی می کردند که در مواقع لازم حمایت های دولتی را نیز پشت سر خود می دیدند.
در دوران ریاست جمهوری دولت نهم ودهم، با گسترش ضریب نفوذ اینترنت در ایران، شاهد گسترش قارچ گونه سایت های خبری تحلیلی بودیم که در این بین برخی اقدامات سایت های حامی دولت باعث بروز تنش و جنجال آفرینی در بین محافل خبری و سیاسی شد. اولین جنجال این تیم رسانه ای، مطلب سایت نوسازی در حمله به سید حسن خمینی بود که واکنش های منفی همه طیف های سیاسی را به دنبال داشت و بلافاصله فیلتر شد . تیم رسانه ای سایت نوسازی بعد از این و در دولت دهم نیز اقدام به تأسیس چند سابت خبری- تحلیلی از جمله نظام آباد،همت آنلاین، باکری آنلاین و ... زد که وجه مشترک تمام این سایت ها حمایت های بی دریغشان از رئیس دفتر رئیس جمهور بود.
البته این تیم رسانه ای دولت بعد از محکومیت علی اکبر جوانفکر و با انتصاب حنیف حسین ستاریان به عنوان مدیر عامل جدید موسسه مطبوعاتی ایران، ماههای پایانی دولت دهم را در روزنامه ایران سپری کردند. روزنامه های خورشید و شهروند نیز دیگر رسانه های مکتوب بودند که به عنوان حامیان دولت و اسفندیار رحیم مشایی شناخته می شدند.
دولت اعتدال و رسانه ها
دولت یازدهم نیز مانند دیگر دولت ها حمایت رسانه های مختلف را برای ادامه کار خود لازم و ضروری می بیند و برای همین از اولین روزهای شروع به فعالیت، توجه ویژه ای به تاسیس و تسخیر رسانه ها برای حمایت از دولت داشته است. رابطه دولت جدید با رسانه ها را می توان در چهار سطح تعریف کرد.
1. رسانه های رسمی دولت: خبرگزاری ایرنا، روزنامه ایران و سایت شبکه ایران به عنوان رسانه های رسمی دولت اعتدال وظیفه پوشش اخبار مربوط به دولت و اطلاع رسانی خدمات دولتی به مردم را مانند دولت های پیشین برعهده دارند.
2. رسانه های غیر رسمی حامی دولت: این طیف از رسانه ها با روی کارآمدن دولت یازدهم کار خود را شروع کردند که در این بین می توان به تأسیس پایگاههای اینترنتی کلید نیوز، خرداد نیوز، پایگاه خبری اعتدال و خبرگزاری تدبیر اشاره کرد.
در زمینه ی رسانه های مکتوب نیز روزنامه ی هم میهن به مدیر مسئولی غلامحسین کرباسچی و سردبیری محمد قوچانی با هدف حمایت از دولت و گفتمان دولت چاپ خواهد شد.
3. چرخش رسانه های اصلاح طلب به سمت دولت: طیف دیگری از رسانه ها که در حال حاضر به عنوان رسانه های حامی دولت یازدهم شناخته می شوند، رسانه های اصلاح طلبی هستند که با روی کارآمدن دولت جدید، گرایش و جهت گیری خود را به سمت حمایت از دولت قرار داده اند. در این طیف از رسانه ها که تعدادشان کم نیست می توان به روزنامه های اعتماد، شرق، آرمان، بهار، آفتاب یزد و ... اشاره کرد. سایت های اینترنتنی عصر ایران و انتخاب نیز در فضای مجازی به سمت حمایت از دولت و گفتمان اعتدال چرخش داشته اند.
4. رسانه های غیر وابسته به دولت: در این طیف رسانه های بی طرف و بعضاً اصولگرایی قرار دارند که تحت حمایت مادی و معنوی دولت قرار ندارند. وظیفه ی مهمی که این طیف از رسانه ها باید به آن اهتمام داشته باشند، نقد منصفانه، سازنده و دلسوزانه ی دولت است که در رسانه های پرشمار حامی دولت مشاهده نمی شود. البته یکی از ملزومات این امر، نقد پذیر بودن و استقبال مسئولین دولتی از جریان نقد است که خوشبختانه رئیس جمهور«نقد از دولت و دولتمردان را نعمت بزرگی می داند که باید سر تعظیم در برابر آن فرود آورد.»
تحت فشار قرار دادن رسانه های غیروابسته و منتقد دولت چه از لحاظ سیاسی و صنفی و چه از لحاظ مالی مانند مجبور کردن شرکت ها و موسسات دولتی به لغو قراردادهای تبلیغاتی خود با این سایت ها و بستن قراردادهای جدید برای تبلیغات در سایت های حامی دولت، باعث کم رنگ شدن تدریجی جریان نقد دولت خواهد که اولین ضرر این موضوع متوجه دولت خواهد بود.
نتیجه گیری
تلاش دولت یازدهم برای همراهی رسانه ها با اقدامات خود و تأسیس رسانه های حمایت کننده موضوع جدیدی نیست و این تلاش ها با شدت و ضعفی متفاوت در دولت های گذشته نیز صورت می پذیرفت. اما آنچه با مرور تجربه دولتهای گذشته به دست می آید حاشیه سازی و ساختار شکنی هایی است که با پشتوانه ی حمایت های دولتی صورت می پذیرد وابسته بودن این رسانه ها به دولت نوعی مصونیت برای این رسانه ها به بار می آورد.
از طرف دیگر کثرت رسانه های حامی دولت یازدهم در کنار بایکوت و تحت فشار قرار گرفتن رسانه های منتقد و مستقل از دولت، می تواند منجر به قطع شدن هر صدای مخالف و منتقدی شود که در جامعه شنیده می شود و نوعی اقتدارگرایی را توسط دولت رواج دهد که دیگر به هیچ رسانه ای توان مخالفت با اقدامات دولت را نداشته باشد.
با روی کار آمدن دولت جدید، رسانه های جدیدی نیز متولد شدند که وظیفه ی خود را حمایت از گفتمان و اقدامات دولتی قرار دادند و در کنار دیگر رسانه هایی که به سمت حمایت از دولت چرخش کرده اند، فضای تبلیغاتی وسیعی را برای دولت فراهم آورده‌اند. این یادداشت ضمن بیان تاریخچه مختصری از رسانه های حامی دولت و اقدامات آنها در طول حیات جمهوری اسلامی، به بررسی رابطه دولت جدید و رسانه ها و شیوه درست ارتباط با آنها می پردازد. اما پیش از آن آشنایی مختصری در خصوص سابقه مهم ترین رسانه های دولتی بیان می داریم.
آشنایی با رسانه های رسمی و غیر رسمی دولت ها:
خبرگزاری ایرنا
قدیمی ترین رسانه ی دولتی در ایران خبرگزاری جمهوری اسلامی، ایرنا است که در سال 1360 با تغییر نام سازمان خبری پارس تأسیس شد. محمد رضا شریف اولین مدیر عامل ایرنا بود که پس از وی و در طول دوران جنگ، کمال خزاری وزیر خارجه ی اسبق کشورمان در دوران اصلاحات این سمت را برعهده گرفت. فریدون وردی نژاد، عبدالله ناصری، جلال فیاضی، محمد جعفر بهداد و علی اکبر جوانفکر مدیر عاملان بعدی ایرنا بودند.
فریدون وردی نژاد، از مدیر عاملان سابق ایرنا
تآسیس موسسه مطبوعاتی ایران
در دوان تصدی وردی نژاد در دهه ی 70، موسسه مطبوعاتی ایران به منظور تهییه و چاپ روزنامه ی دولتی ایران تشکیل شد. روزنامه ی ایران به عنوان روزنامه ی رسمی دولت از سال انتشار یافت که شاید جنجالی ترین و پر سر و صدا ترین روزهای خود را در دوران تصدی علی اکبر جوان فکر به عنوان مدیر عامل این موسسه سپری کرد.
انتشار ویژه نامه ی خاتون که مورد اعتراض بسیاری از مراجع و روحانیون قرار گرفت در کنار مصاحبه های جنجالی جوانفکر علیه قوه قضائیه، موجب محکومیت جوانفکر به یک سال زندان شد. اما جنجال دیگر در موسسه مطبوعاتی ایران، در هنگام دستگیری جوانفکر و مقاومت برخی از کارمندان روزنامه در برابر ماموران دادستانی رخ داد که باعث چاپ روزنامه ایران با تیتری سفید در روز بعد از این واقعه شد.
دیگر جنجال روزنامه ایران مربوط به کاریکاتور مانا نیستانی در تاریخ 22 اردیبهشت سال 85 در هفته نامه «ایران جمعه» ویژه نامه روزهای جمعه روزنامه ایران بود که در آن به آذری زبانان توهین شده بود. این مسئله اعتراضات گسترده ای را در شهرهای آذری زبان ایران به دنبال داشت که در نهایت منجر به توقف 5 ماهه ی چاپ روزنامه شد.
مدیرعاملان خبرگزاری ایرنا و موسسه مطبوعاتی ایران، به عنوان دستگاههای اطلاع رسانی رسمی دولت، توسط دولت مشخص می شوند و برای همین با تغییر دولت، جهت گیری این دو رسانه نیز تغییر کرده و در جهت گفتمان و منویات دولت جدید قرار می گیرند.
رسانه های غیر رسمی حامی دولت
به غیر از رسانه های رسمی، طیف دیگری از رسانه ها هستند که با آمدن دولت جدید متولد می شوند و با پایان کار دولت نیز کارشان را به پایان می رسانند. این رسانه ها معمولا از حمایت های مادی و معنوی دولت ها برخوردار خواهند بود اما به عنوان رسانه ی رسمی دولت شناخته نمی شوند.
در دوران دولت اصلاحات صدور مجوز برای چاپ و توزیع روزنامه های زنجیره ای به همین دلیل صورت می پذیرفت. روزنامه ی جامعه به مدیرمسئولی حمیدرضا جلایی پور اولین روزنامه از این دست بود که شش ماه پس از انتشار اولین شماره خود توقیف شد. تیم روزنامه جامعه پنجاه روز بعد روزنامه ی توس را منتشر نمودند که این روزنامه نیز عمری طولانی نداشت و در چهل و پنجمین شماره خود متوقف شد. روزنامه ی نشاط روزنامه بعدی طیف مشارکت بود که هفت ماه روی دکه روزنامه فروشی ها باقی ماند. روزنامه های عصر آزادگان، آفتاب امروز، صبح امروز و مشارکت نیز از سنخ همین روزنامه ها بودند که به دلیل چاپ مطالب ساختار شکنانه و تشنج آفرین و بعضاً برخلاف مبانی دینی و اسلامی توقیف شدند. تمام این روزنامه ها خود را وابسته به طیف اصلاحات و طرفدار دولت معرفی می کردند که در مواقع لازم حمایت های دولتی را نیز پشت سر خود می دیدند.
حمید رضا جلایی پور
در دوران ریاست جمهوری دولت نهم ودهم، با گسترش ضریب نفوذ اینترنت در ایران، شاهد گسترش قارچ گونه سایت های خبری تحلیلی بودیم که در این بین برخی اقدامات سایت های حامی دولت باعث بروز تنش و جنجال آفرینی در بین محافل خبری و سیاسی شد. اولین جنجال این تیم رسانه ای، مطلب سایت نوسازی در حمله به سید حسن خمینی بود که واکنش های منفی همه طیف های سیاسی را به دنبال داشت و بلافاصله فیلتر شد . تیم رسانه ای سایت نوسازی بعد از این و در دولت دهم نیز اقدام به تأسیس چند سابت خبری- تحلیلی از جمله نظام آباد،همت آنلاین، باکری آنلاین و ... زد که وجه مشترک تمام این سایت ها حمایت های بی دریغشان از رئیس دفتر رئیس جمهور بود.
البته این تیم رسانه ای دولت بعد از محکومیت علی اکبر جوانفکر و با انتصاب حنیف حسین ستاریان به عنوان مدیر عامل جدید موسسه مطبوعاتی ایران، ماههای پایانی دولت دهم را در روزنامه ایران سپری کردند. روزنامه های خورشید و شهروند نیز دیگر رسانه های مکتوب بودند که به عنوان حامیان دولت و اسفندیار رحیم مشایی شناخته می شدند.
دولت اعتدال و رسانه ها
دولت یازدهم نیز مانند دیگر دولت ها حمایت رسانه های مختلف را برای ادامه کار خود لازم و ضروری می بیند و برای همین از اولین روزهای شروع به فعالیت، توجه ویژه ای به تاسیس و تسخیر رسانه ها برای حمایت از دولت داشته است. رابطه دولت جدید با رسانه ها را می توان در چهار سطح تعریف کرد.
1. رسانه های رسمی دولت: خبرگزاری ایرنا، روزنامه ایران و سایت شبکه ایران به عنوان رسانه های رسمی دولت اعتدال وظیفه پوشش اخبار مربوط به دولت و اطلاع رسانی خدمات دولتی به مردم را مانند دولت های پیشین برعهده دارند.
2. رسانه های غیر رسمی حامی دولت: این طیف از رسانه ها با روی کارآمدن دولت یازدهم کار خود را شروع کردند که در این بین می توان به تأسیس پایگاههای اینترنتی کلید نیوز، خرداد نیوز، پایگاه خبری اعتدال و خبرگزاری تدبیر اشاره کرد.
محمد قوچانی
در زمینه ی رسانه های مکتوب نیز روزنامه ی هم میهن به مدیر مسئولی غلامحسین کرباسچی و سردبیری محمد قوچانی با هدف حمایت از دولت و گفتمان دولت چاپ خواهد شد.
3. چرخش رسانه های اصلاح طلب به سمت دولت: طیف دیگری از رسانه ها که در حال حاضر به عنوان رسانه های حامی دولت یازدهم شناخته می شوند، رسانه های اصلاح طلبی هستند که با روی کارآمدن دولت جدید، گرایش و جهت گیری خود را به سمت حمایت از دولت قرار داده اند. در این طیف از رسانه ها که تعدادشان کم نیست می توان به روزنامه های اعتماد، شرق، آرمان، بهار، آفتاب یزد و ... اشاره کرد. سایت های اینترنتنی عصر ایران و انتخاب نیز در فضای مجازی به سمت حمایت از دولت و گفتمان اعتدال چرخش داشته اند.
4. رسانه های غیر وابسته به دولت: در این طیف رسانه های بی طرف و بعضاً اصولگرایی قرار دارند که تحت حمایت مادی و معنوی دولت قرار ندارند. وظیفه ی مهمی که این طیف از رسانه ها باید به آن اهتمام داشته باشند، نقد منصفانه، سازنده و دلسوزانه ی دولت است که در رسانه های پرشمار حامی دولت مشاهده نمی شود. البته یکی از ملزومات این امر، نقد پذیر بودن و استقبال مسئولین دولتی از جریان نقد است که خوشبختانه رئیس جمهور«نقد از دولت و دولتمردان را نعمت بزرگی می داند که باید سر تعظیم در برابر آن فرود آورد.»
تحت فشار قرار دادن رسانه های غیروابسته و منتقد دولت چه از لحاظ سیاسی و صنفی و چه از لحاظ مالی مانند مجبور کردن شرکت ها و موسسات دولتی به لغو قراردادهای تبلیغاتی خود با این سایت ها و بستن قراردادهای جدید برای تبلیغات در سایت های حامی دولت، باعث کم رنگ شدن تدریجی جریان نقد دولت خواهد که اولین ضرر این موضوع متوجه دولت خواهد بود.
نتیجه گیری
تلاش دولت یازدهم برای همراهی رسانه ها با اقدامات خود و تأسیس رسانه های حمایت کننده موضوع جدیدی نیست و این تلاش ها با شدت و ضعفی متفاوت در دولت های گذشته نیز صورت می پذیرفت. اما آنچه با مرور تجربه دولتهای گذشته به دست می آید حاشیه سازی و ساختار شکنی هایی است که با پشتوانه ی حمایت های دولتی صورت می پذیرد وابسته بودن این رسانه ها به دولت نوعی مصونیت برای این رسانه ها به بار می آورد.
از طرف دیگر کثرت رسانه های حامی دولت یازدهم در کنار بایکوت و تحت فشار قرار گرفتن رسانه های منتقد و مستقل از دولت، می تواند منجر به قطع شدن هر صدای مخالف و منتقدی شود که در جامعه شنیده می شود و نوعی اقتدارگرایی را توسط دولت رواج دهد که دیگر به هیچ رسانه ای توان مخالفت با اقدامات دولت را نداشته باشد.
