جای خالی مهندسی فرهنگی

و قهوه‏ چی ها و بساط‏ دار و جارچی ها و دیزی‏ پز و استکان جمع ‏کن ها با لباسی همشکل که اتحاد و یکدستی را می رساند.

نقال قهوه خان ها و مرشدها امین و مورد علاقه مردم بودند. حرف شان در رو داشت و سلامشان ناگفته بی علیک نمی ماند. سخن سرایی ها و موعظه هایشان در گوش مردم و در عمل و کردارشان پاقدمی محکم داشت.

سخن سرایی هایشان درباره دلاور مردی های امیرالمومنین(ع) و نبردهای رستم و اسفندیار زمزمه هر روز و شب حلقه نشینان محفلشان بود؛ اما بعدترها البته قهوه خانه ها کارکردهای بیشتری پیدا کردند و مثلاً اگر کسی می خواست سراغ بزاز، رزاز، خراط، نجار و یا کفاش زبردست و معتبر برود، کافی بود مسیرش را به سمت یکی از قهوه خانه های محل کج کند تا بهترین و شاید هم امین ترین پیشه ور محل را پیدا کند.

آن وقت ها هر قهوه خانه جایی برای دور هم جمع شدن اصناف مختلف بود تا اگر هم کسی بیکار مانده یا جویای کار است به راحتی در دسترس همه باشد و خدای ناکرده به خاطر تنگدستی و فشار روزگار راه صوابش را به ناصواب کج نکند، ضمن آنکه مرثیه سرایی، نقالی و شاهنامه خوانی هم مرهمی بر دل گرفته اش باشد و خاطر آزرده اش را کمی تسکین دهد.

در مجالس شبانه قهوه‏ خانه ‏ها، به خصوص شب های ماه رمضان آیین های سخنوری و مرثیه‏ سرایی و نقالی و شاهنامه‏ خوانی و بازی های قهوه‏ خانه ‏ای در آن برگزار می‏شد، و مردم در یک محفل انس و دوستی و فضای فرهنگی و ادبی با هم ارتباط برقرار می‏کردند.

قهوه‏ خانه کانون نشر و ترویج فرهنگ سنتی و دستاوردهای ادبی و هنری گذشتگان بود و توانسته بود تا حدی یادمان های گذشته را در جامعه ایران و میان عامه مردم زنده و پایدار نگه دارد؛ اما آرام آرام کارکرد خود را از دست داد و تبدیل شد به محلی برای نوشیدن چای و خوردن صبحانه و ناهار، و رفع خستگی درآمد و در زمان حاضر با رونق فرهنگ غربی در میان ایرانیان و ساندویچ‏ فروشی ها، کافی شاپ ها و…، جایگزین اجباری اش شدند تا قهوه‏ خانه ‏ها متروک شوند و دیگر هیچ اثری از آنها در زندگی اجتماعی ایرانیان دیده نشود.

 اکنون جای آن فضای محکم ادبی و فرهنگی را تنها دودهای از سر خماری قلیان هایی گرفته است که قلقلش حرفی جز بیماری وکشتن لحظات ندارد.سکوت است و دود و شاید حرف هایی که سر و تهی ندارد.

محمد عطایی، کارشناس هنر با اشاره به اینکه مسولان و متولیان فرهنگی باید درباره رواج قهوه خانه به سبک قدیم که محلی برای ادیبان و اطلاعات تاریخی بوده است گفت:احیای قهوه خانه به سبک قدیم و نوای نقال خوان ها و بودن با مرشدهایی که سلام شان بی علیک نمی ماند و کلامشان بوی کلام امیرالمومنین می دهد و ادبیاتشان رنگ هویت دینی و ملی است کار سختی نیست. کمی فقط عرق می خواهد.

وی افزود: استفاده درست ازفضایی که پتانسیل جوانانش برای فرهنگ سازی و گسترش ادبیات و فرهنگ دینی و ایرانی بسیار قوی است تنها برنامه ریزی می خواهد و کمی وقت گذاری.

وی گفت: بازگشت به کاربری قدیم و پیدا کردن جایگزینی برای قلیان که سلامت را به خطر می اندازد و هر قلیانش ۴ هزار ماده شیمیایی و ۲۰ نوع ماده سمی مثل سیانور، بنزن و سرب و فلزات سنگین را وارد بدن می کند اطلاع رسانی می خواهد و فرهنگ سازی.اگر مسولان کمی به جای حل کردن مساله به فکر پاک کردن صورت مساله نباشند می توانند فضاهای پرمحتوی و فرهنگی قدیم را با تفریحی سالم در بین جوانان دوباره حاکم کنند.

اصفهان، مهد قهوه خانه در عهد صفوی
وی با استناد به سندیات تاریخی پیرامون رواج قهوه خانه ها در اصفهان گفت: اصفهانی ها در دوره صفوی قهوه خانه ها را با اصول خوشنویسی و نقاشی هایش از قزوینی ها اقتباس کردند و دومین قهوه خانه کشور را به نام خود ثبت کردند.

شغل قهوه ‏چیگری هم همراه با رسم قهوه‏ پزی در دربار صفوی، شکل گرفت و از مناصب مهم درباری شد.

وی همچنین گفت: در دوره صفوی در دربار پادشاهان کسانی به نام «قهوه ‏چی باشی» آبدارخانه دربار را می‏گرداندند. در عهد ناصرالدین شاه نوشیدن قهوه و چای، هر دو در دربار و خانه ‏های بسیاری از روحانیان، اعیان و رجال درباری معمول شد که اینان آبدارخانه ‏ها یا قهوه‏خانه‏ هایی در دربار و خانه‏ های خود برپا کرده بودند.

در این آبدارخانه‏ ها، قهوه چیان و قلیان چاق‏کنان ماهر با منصبهای قهوه‏ چی، غلام قهوه‏ چی و قلیاندار و قهوه‏ چی باشی یا آبدارباشی به کار گمارده شده بودند.

وی ادامه داد: به هنگام عزاداری ها و روضه‏ خوانی های بزرگ، به خصوص عزاداری های سالار شهیدان، امام حسین (ع)، در دهه محرم و اربعین حسینی در ماه صفر، و در مجالس عروسی و میهمانیهای بزرگ، مانند ولیمه بازگشت از سفر حج یا ختنه ‏سوران، و اجتماع های صنفی و سیاسی قهوه‏خانه‏ هایی در طول ایام گردهمایی ها برپا می‏شد. این قهوه‏خانه ‏ها در خانه ‏ها و تکیه ‏ها و مساجد دایر بود.

اما در هر صورت رواج ادبیات قهوه خانه ای که سرشار از ذکر امیرالمومنین پیرمرشدها بود و اشعار فردوسی باید با بازبینی و برنامه ریزی مجدد رونق بگیرد.