وقتی آتش شکست شهرها را می‌سوزاند!

 

 در این میان، اگر از توصیف مصائبی که بر ساکنین مناطق مرزی، به‌ویژه مرزنشینان خوزستان و ایلام، در روزهای نخست جنگ وارد شد صرف‌‌نظر کنیم، ارتش بعث عراق با استفاده از هواپیما، موشک و توپخانه، بارها مناطق مسکونی نزدیک به مرز را مورد هدف قرار داد و تلفات و خسارات بی‏‌شماری بر اهالی این مناطق وارد کرد.

 

در این میان، ایران در ابتدای امر، تمام تلاش خود را به کار گرفت تا ضمن خودداری از مقابله به مثل، عراق را نیز از این اقدام غیرانسانی بازدارد، اما خویشتن‌‌داری ایران نه تنها اقدامات عراق در حمله به شهرها و مناطق مسکونی و غیرنظامی را کاهش نداد، بلکه دولت این کشور از این اقدامات به عنوان حربه‏‌ای برای فشار بر ایران استفاده کرد. در چنین وضعیتی، ایران نیز تغییراتی در سیاست‌‏های نظامی خود به وجود آورد. بنابراین در تاریخ هشت‌‌ساله‌‌ی جنگ عراق و ایران، مفهومی با عنوان «جنگ شهرها» شکل گرفت. جنگ شهرها بین عراق و ایران از تاریخ 13 اسفند 1263 آغاز شد و تا پایان جنگ به صورت ادواری و متناوب ادامه یافت.

 

به شرحی که گذشت، اطلاق تاریخ مذکور به عنوان موعد آغاز جنگ شهرها، هیچ‌‌‏گاه بدان معنی نیست که تا پیش از این، مناطق مسکونی ایران از گزند حملات عراق مصون بودند. از این رو، در این مقال، که به اختصار ادوار هشت‌‌گانه‌‌ی جنگ شهرها در جنگ ایران و عراق را مورد بررسی قرار ‏می‌‏دهد، ابتدا شمه‏‌ای از حملات عراق به مناطق مسکونی و غیرنظامی ایران پیش از تاریخ مذکور مورد اشاره قرار خواهد گرفت و در ضمن آن، چگونگی اجبار ایران از دست یازیدن به سیاست «مقابله به مثل» تشریح خواهد شد.

 

اشاره شد عراق پیش از آغاز آنچه در این نوشتار با عنوان مرحله‌‌ی اول جنگ شهرها از آن یاد شده است، مکرر شهرها و مناطق مسکونی مرزی و نزدیک به مرز، از قبیل اهواز، دزفول، شوش و... را مورد حملات موشکی، توپخانه و هوایی قرار داده بود. در این میان، دزفول از شهرهایی است که در طول جنگ، مرتباً مورد حمله‌‌‌ی عراق قرار می‌‌‏گرفت.

 

در طول 31 ماه جنگ تا پایان فروردین 1362، شهر دزفول 48 بار هدف موشک‌‌های عراق قرار گرفت که طی آن، بیش از 5800 واحد ساختمانی مختلف، از جمله بیمارستان، مدرسه، کودکستان، واحد مسکونی و تجاری، تخریب گردید. در چنین وضعیتی، مردم با شعار «موشک جواب موشک» خواستار مقابله به مثل بودند.{1} اما امام خمینی (ره) حتی اجازه‌ی پرتاب یک گلوله به سمت شهرهای عراق را نمی‌‌داد. وی تأکید می‏‌کرد: «ما با مردم عراق طرف نیستیم.» علاوه بر دزفول، شهر پل‌‌دختر نیز در غروب روز دوشنبه، 5 اردیبهشت 1362، با دو فروند هواپیمای جنگنده‌‌ی عراقی بمباران شد که بر اثر آن، 21 نفر شهید و بیش از 100 نفر مجروح شدند.[2]  

 

تداوم حملات عراق به شهرهای ایران موجب شد 80 نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی طی نامه‌ای به امام خمینی در 28 خرداد 1362، خواستار اجازه برای مقابله به مثل و بازداشتن دولت عراق از حمله به شهرهای ایران شدند.  ایران به منظور مقابله با حملات عراق به مناطق مسکونی، از سازمان ملل برای بازدید از خرابی‌‌های حملات به مناطق مسکونی دعوت کرد. به این منظور، هیئتی در اوایل خرداد 1362 از شهرهای بمباران‌‌شده بازدید کرد و سپس در اول تیر 1362 گزارش خود را در 25 صفحه برای اظهارنظر به شورای امنیت سازمان ملل ارائه داد. گزارش این هیئت منطقی و معقول بود و 13 صفحه‌‌ی آن مربوط به ایران و 8 صفحه هم مربوط به عراق می‌شد.[4] 

 

پس از این گزارش، نه تنها حملات عراق به شهرهای ایران ادامه یافت، بلکه رئیس‌‌جمهور عراق ایران را به حملاتی گسترده‌‏تر تهدید کرد. در مقابل، نخست‌وزیر ایران در 14 بهمن 1362، طی اعلامیه‌‌ای به این تهدیدات پاسخ گفت. در چنین وضعیتی و با توجه به شدت گرفتن احتمال حمله‌‌ی مجدد عراق به شهرها و مناطق مسکونی، امام خمینی (ره) در دیدار 17 بهمن 1362 رئیس‌‌جمهور با ایشان، موافقت کرد که اگر عراق شهرهای ایران را مورد حمله قرار دهد، ایران نیز مقابله به مثل کند.بر این اساس، آیت‏‌الله خامنه‌‏ای رئیس‌جمهور ایران، برای جلوگیری از حمله[5]‌ی عراق به شهرها، طی مصاحبه‌‌ای اعلام کرد: 

 

«اکنون بیش از 40 ماه است که شهرها و مراکز غیرنظامی ایران با روشی ناجوانمردانه به‌وسیله‌‌ی عوامل رژیم عراق کوبیده می‌‌شود. ما تاکنون فقط در میدان‌‌های جنگ به این حملات ناجوانمردانه پاسخ گفته‌‌‌ایم، اما مقابله به مثل نکرده‌‌ایم. اخیراً صدام تهدید کرده است که چندین شهر را خواهد زد و مرتباً به تهدید خود ادامه هم می‌‌دهد. من اعلام می‌‌کنم که ما از این به بعد، مقابله به مثل خواهیم کرد و اگر این تهدیدها عملی بشود، ما شهرهای بصره، خانقین و مندلی را خواهیم زد...»[6]

 

اولین دور از جنگ شهرها دقیقاً از زمانی توسط عراق علیه ایران شروع شد که نیروهای ایران در جبهه‏‌های جنگ عملیات بدر را به انجام رسانده بودند. در آغازین مرحله‌‌ی جنگ شهرها، که از تاریخ 13 اسفند 1363 آغاز و تا 17 فروردین 1364 ادامه یافت، 29 شهر و چندین روستای ایران 118 بار مورد حملات موشکی، هوایی و توپخانه‌‌ی ارتش عراق قرار گرفتند. در اثر این حملات عراق، 1227 نفر از مردم ایران شهید و 4682 تن مجروح شدند.[7] در مقابل، ایران نیز «مقابله به مثل» را اتخاذ کرد و در همین راستا، 12 فروند موشک زمین به زمین به طرف بغداد شلیک کرد.[8]

 

 

با بالا گرفتن جنگ شهرها، سازمان ملل خواستار توقف آن شد. ایران و عراق دو موضع متفاوت در مقابل این خواست دبیرکل اتخاذ کردند. عراق اعلام کرد که یا پایان جنگ و یا ادامه‌ی جنگ شهرها و کشتی‌ها، در حالی که ایران موافقت خود را با توقف حمله به مناطق مسکونی و کشتی‌ها اعلام کرد.[9]

 

جنگ شهرها که با سفر سعودالفیصل، وزیر خارجه‌ی عربستان سعودی، به منظور حل مسئله‌ی جنگ از طریق سیاسی، متوقف شده بود، پس از آنکه نتیجه‌ای از سفر وی به دست نیامد و پس از خروج وی از تهران، بار دیگر از طرف عراق از سر گرفته شد.در این مرحله از جنگ شهرها، که از تاریخ 5 خرداد 1364 آغاز شد و تا تاریخ 24 خرداد 1364 ادامه یافت، 37 شهر و چندین روستا، 105 بار به وسیله[10]‌ی موشک، هواپیما و توپخانه‌ی عراق مورد حمله قرار واقع شدند. 570 تن شهید و 1332 تن مجروح، آمار تلفات این مرحله از جنگ شهرهاست.[11]

 

سومین مرحله از جنگ شهرها تنها دو روز پس از عملیات بزرگ کربلای5 و به‌طور مشخص در تاریخ 21 دی 1365 آغاز شد. این مرحله از جنگ شهرها، که با بمباران شهر سوسنگرد آغاز شده بود، به مدت 42 روز، یعنی تا تاریخ 3 اسفند 1365، ادامه یافت. این مرحله از جنگ شهرها، که آمار شهدا و مجروحین آن از مجموع دو مرحله‌‌ی پیشین بیشتر بود، آشکارا تحت تأثیر شکست عراق در عملیات موفق کربلای5 بود. از آنجایی که در این عملیات، که یکی از بزرگ‌‏ترین عملیات‌‏های تاریخ جنگ عراق و ایران به شمار می‏‌رود، مستحکم‌‏ترین خطوط پدافندی عراق در شرق بصره توسط رزمندگان ایرانی شکسته شده بود، عراق درصدد تلافی برآمد و شهرهای بی‌‌دفاع ایران را هدف قرار داد.

 

اساساً عراق از حمله به شهرهای ایران دو هدف «جبران شکست نظامی در جبهه‌‏های نبرد» و «فشار روحی‌‌روانی به مردم ایران» را دنبال می‌‌‏کرد. چنین نگرش و اقدامی از سوی عراق، در واقع نشان‌‌دهنده‌‌ی ضعف عراق در جبهه‌‏های جنگ بود. در این رابطه، خبرگزاری فرانس‌‌پرس گزارش داد: «رژیم عراق که برای مهار کردن حمله‌‌ی ایران در چند کیلومتری بصره گرفتار دشوار‏ی‌‏های فراوان شده، تصمیم گرفت این شکست را با انجام حملات هوایی علیه شهرهای ایران جبران کند.»[12]

 

بهار و تابستان سال 1366 چهارمین مرحله‌ی جنگ شهرها در جنگ عراق و ایران به شمار می‏‌رود. هم‌زمان با بروز تحولات در جبهه‌های نبرد، جنگ شهرها و جنگ نفت‌کش‌ها نیز آغاز شد. با شروع عملیات کربلای8 در 18 فروردین 1366 و در جریان عملیات کربلای10 در 25 فروردین تا 10 اردیبهشت 1366 و نیز هم‌زمان با عملیات نصر 4 و 5 در تابستان این سال، جنگ شهرها به‌طور متناوب ادامه یافت. پس از این زمان، تا شهریور ماه، این جنگ به‌طور پراکنده استمرار پیدا کرد. مسئله‌ی تازه در حملات عراق، توسعه‌ی دامنه‌ی جنگ شهرها به مناطق کردنشین این کشور بود، که از نظر مقامات عراقی، به دلیل همکاری با نیروهای ایرانی و کردهای معارض، مستحق تنبیه بودند.این مرحله از جنگ شهرها به[13]‌صورت مقطعی و غیریکنواخت تا اوایل شهریور سال 1366 ادامه یافت.[14] 

 

در سال 1366، تلاش‌ قدرت‌های بزرگ برای مسلح کردن ارتش به سلاح‏های پیشرفته، از جمله سلاح‌‏هایی که در حمله به مناطق مسکونی و شهرهای مرکزی ایران کاربرد داشتند، تشدید شد. از جمله سلاح‌‌های استراتژیک که در این سال به عراق داده شد، می‌توان از هواپیماهای پیشرفته‌‌ی میگ 29 و میگ 31 نام برد که در جنگ شهرها توانایی و برتری عراق را بیش از پیش افزایش دادند. بر پایه‌‌ی اخبار منتشرشده، عراق 25 فروند میگ 29 از شوروی دریافت کرد.[15]

 

در چنین شرایطی، عراق مرحله‌ی پنجم جنگ شهرها را در تاریخ 18 شهریورماه 1366 آغاز کرد. این اقدام عراق در آستانه‌ی سفر خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل سازمان ملل متحد، به ایران انجام شد. این اقدام عراق در این زمان در واقع به‌مثابه‌ی اهرم فشار برای وادار کردن ایران به پذیرش اجباری قطعنامه‌ی 598 به شمار می‌‌رفت. همان‌گونه که اشاره شد، عراق در این زمان از تجهیزات و سلاح‏ها پیشرفته‌‏تری بهره می‌برد. از این رو، شدت و حدت این دوره از جنگ شهرها نسبت به مراحل قبل بیشتر بود. به هر حال، این مرحله از جنگ شهرها نیز بدون حصول عراق به خواسته‌‏‌های خود و با حمله‌‌ی هواپیماهای عراقی به نیروگاه بوشهر در 27 آبان‌ماه 1366 پایان یافت.

 

ششمین مرحله از جنگ شهرها در تاریخ 8 اسفندماه سال 1366 و با بمباران شدید شهر تهران و حومه‌ی آن آغاز شد. این دوره از جمله شدیدترین ادوار جنگ شهرها به شمار می‌‏رود. اشاره‏‌ای به چگونگی تبادل موشک بین ایران و عراق گویای این واقعیت است. پس از حمله‌ی هشتم اسفندماه عراق به تهران، که موجب سهمیه‌‌بندی فرآورده‌‌های نفتی شد. عراق در روز دهم اسفندماه نیز چهار نقطه‌‌ی تهران را برای نخستین بار هدف موشک‌‌های زمین به زمین قرار داد. ایران نیز در همین روز و در واکنش به هدف قرار گرفتن تهران، یک فروند موشک اسکاد بی به شهر بغداد پرتاب کرد. عراق در 11 اسفند 1366 هم 12 موشک به تهران پرتاب کرد که بر اثر آن 36 نفر شهید و 70 نفر مجروح شدند. ایران در این شرایط تصمیم گرفت روزانه سه موشک با فاصله‌‌ی زمانی مناسب روانه‌‌ی بغداد کند.[16]

 

عراق بار دیگر در شب چهارشنبه 12 اسفند 1366، شش موشک دیگر به تهران پرتاب کرد و شهر قم را نیز هدف حملات موشکی قرار داد. به این ترتیب، ظرف دو روز بیش از سی فروند موشک به سوی شهرهای تهران و قم شلیک کرد. در روز چهارشنبه، 12 اسفند 1366 هم مبادله‌‌ی موشک بین ایران و عراق ادامه یافت. پس از گذشت چند ماه از جنگ شهرها، با حملات موشکی عراق به تهران، عملاً حمله به پایتخت‌‌‌های دو کشور بار دیگر آغاز شده بود.[17]

 

پس از یک روز وقفه، دوباره در روز جمعه، 14 اسفند 1366، تهران هدف سه موشک زمین به زمین قرار گرفت. ایران هم متقابلاً دو موشک را به سوی بغداد روانه کرد. در روز شنبه، 15 اسفند 1366 نیز هفت موشک عراقی به تهران پرتاب شد که سه فروند آن در فضا منفجر شد و چهار فروند آن‌ها به مناطق مسکونی اصابت کرد. در اوایل بامداد روز بعد هم به سمت شمال تهران موشک پرتاب شد که به کوه‌‌‌های شمال شمیران برخورد کرد و خسارتی در پی نداشت. بعدازظهر همین روز نیز سه موشک دیگر به تهران شلیک شد که همگی در آسمان منفجر شدند. در روز یک‌شنبه، 16 اسفند 1366، هم‌زمان با موشک‌باران تهران، هواپیماهای جنگی عراق نیز تعداد زیادی از شهرهای غرب و جنوب کشور را بمباران کردند که یک هواپیمای عراقی هم سرنگون و خلبان آن اسیر شد.[18]

 

عراق پرتاب موشک به تهران را در روز 17 اسفند 1366، با شلیک سه فروند ادامه داد. ایران هم در عوض سه موشک به بغداد و موصل روانه کرد. چند شهر ایران هم بمباران شد و دوباره جنگ شهرها راه افتاد. در شب سه‌شنبه، 18 اسفند 1366، موشک پرتاب‌شده به جنوب تهران در منطقه‌ی سیروس فرود آمد و باعث تلفات بسیاری شد. حدود شصت نفر شهید و شصت نفر هم مجروح شدند. عراق تا این زمان 37 موشک به سوی تهران و تعدادی هم به اصفهان و قم و دیگر شهرها شلیک کرده بود. ایران هم بغداد و موصل را هدف موشک قرار داده و جنگ شهرها بالا گرفته بود. در این مدت، تعداد موشک‌هایی که عراق علیه ایران به کار گرفت، دوبرابر موشک‌هایی بود که ایران به عراق پرتاب کرد. عراق تصمیم داشت جنگ شهرها را تا قبول قطعنامه‌ی 598 با حمله به مناطق مسکونی ایران ادامه دهد. ایران هم تصمیم گرفت علاوه بر مقابله به مثل، در شهرها پناهگاه عمومی بسازد و همچنین برای کسانی که شهرها را ترک می‌کنند، جا و تسهیلات فراهم کند.[19] شدت جنگ شهرها در این مرحله به اندازه‏ای بود که دولت اتحاد جماهیر شوروی، در 18 اسفند 1366، از شورای امنیت سازمان ملل متحد خواست برای جلوگیری از تداوم جنگ شهرها بین عراق و ایران، وارد عمل شود.[20] به هر تقدیر، این مرحله از جنگ شهرها نیز در تاریخ 22 اسفندماه 1366 متوقف شد.

 

 

هفتمین دور از جنگ شهرها از تاریخ 23 اسفندماه 1366 آغاز شد و تا یازدهم فروردین‏ماه 1367 ادامه یافت. در اثنای این دوره و در دوم فروردین‏ماه، عراق اعلام کرد 106 موشک علیه شهرهای ایران شلیک کرده است. در هفتم فروردین‌ماه نیز ایران اعلام نمود که عراق اخیراً از موشک‏های جدیدی استفاده کرده است. اعلام این خبر موجب تقویت اخباری شد که از استفاده عراق از موشک‏های «ای‌اس‌ـ12» حکایت داشت.[21]

 

به هر حال، در 15 فروردین‏ماه 1367، دبیرکل سازمان ملل متحد از ایران و عراق خواست که از ادامه‌ی جنگ شهرها خودداری کنند. با این وجود، قطع حمله به شهرهای ایران از سوی عراق، با سفر نخست‏وزیر ترکیه به بغداد صورت گرفت.

 

هشتمین و آخرین مرحله از جنگ شهرها در تاریخ 21 فروردین‌ماه 1367 از سوی عراق شروع شد و تا تاریخ 31 فروردین‌ماه ادامه یافت. در این دوره از جنگ شهرها، بیشترین حملات موشکی عراق به تهران، قم و اصفهان صورت گرفت و تا روز حمله‌ی ارتش عراق به فاو، حمله به مناطق مسکونی ادامه یافت.پس از تصرف فاو از سوی عراق، این کشور اعلام نمود که از نیمه[22]‌شب روز چهارشنبه 31 فروردین 1367 به جنگ شهرها پایان می‌دهد.[23]  

 

شهرهای ایران در مجموع 4 هزار و 769 بار در طول هشت سال جنگ مورد هجوم عراق قرار گرفتند. آمار حملات سالیانه به شهرهای ایران به این شرح است: 413 بار در شش ماه آغازین تهاجم سراسری عراق به ایران، در سال 1359، 571 بار در سال 1360، 476 بار در سال 1361، 260 بار در سال 1362، 246 بار در سال 1363، 790 بار در سال 1364، 962 بار در سال 1365، 745 بار در سال 1366 و 306 بار در پنج ماه پایانی جنگ در سال 1367.

 

تعداد شهدا و مجروحین برخی از شهرها بر اثر حملات هوایی عراق به این شرح است: 5073 نفر در آبادان، 895 نفر در اراک، 1827 نفر در ارومیه، 1203 نفر در اسلام‌آباد غرب، 1650 نفر در اصفهان، 2484 نفر در اندیمشک، 8253 نفر در اهواز، 1270 نفر در بانه، 3334 نفر در ایلام، 1922 نفر در بروجرد، 1535 نفر در بهبهان، 696 نفر در پاوه، 1026 نفر در پیرانشهر، 905 نفر در تبریز، 2597 نفر در تهران، 2354 نفر در خرم‏آباد، 5326 نفر در دزفول، 1444 نفر در سردشت، 1446 نفر در سنندج، 858 نفر در شیراز، 1841 نفر در قم، 6080 نفر در کرمانشاه، 725 نفر در گیلان‏غرب، 1269 نفر در مریوان، 1803 نفر در مسجد سلیمان و 768 نفر در میانه.