برش‌هایی از فعالیت‌های قرآنی رهبر انقلاب

متن کامل این گزارش به شرح زیر است:

- یک رابطه پیوسته

**جلسه خانوادگی قرآن

همه چیز درباره ی آشنایی آیت الله سید علی خامنه ای با قرآن از خانه ی پدری و از دوران کودکی آغاز شده است: «من اولین نغمه های خوش قرآن را از حنجره ی مادرم شنیدم.»1 «دور او جمع می شدیم و می نشستیم و ایشان قرآن را با صوتی خیلی شیرین و دلپذیر برای ما می خواند و آیاتی از آن را ترجمه می کرد.»2 بانو خدیجه میردامادی داستان های انبیاء الهی و قصه های قرآن را برای کودکانش تعریف می کرد و مراقب بود دقیقاً همان گونه بگوید که قرآن گفته. شیرینی معارف الهی با محبت مادرانه، خوراک کامل و گوارایی بود برای روح کودکان.

** جلسات آموزش قرائت

آقا سیدجواد خامنه ای -پدر علی آقا- برای آشنایی بیشتر دو پسرش با قرآن، آن ها را نزد دو استاد قرائت قرآن برد. ابتدا نزد حاج رمضان بنکدار، از قاریان قرآن مشهد رفتند. پس از چند ماه شاگردی، حاج رمضان گفت که ترقی کرده اید و دیگر من نمی توانم به یادگیری بیشتر شما کمک کنم. استاد بعدی «ملاعباس» بزرگترین استاد قرائت قرآن مشهد بود. شاگردها پشت رحل هایی که دور اتاق چیده شده بود می نشستند. همه ی حاضران قرآن می خواندند، هر یک نیم صفحه. ملاعباس هم می خواند. علی آقا تمام قواعد تجوید را از او فراگرفت.

** علاقه به تلاوت مصطفی اسماعیل

سید علی خامنه ای همزمان وارد مباحث حوزوی می شود و مدارج علمی را یکی پس از دیگری طی می کند تا سال 1337 که در سن 19 سالگی راهی قم می شود. شاید در همین سال ها بود که برای نخستین بار صوت قرائت قاریان مصری را می شنود: «من با [قرائت] قرآن های مصری آشنا شدم و بعدها دیدم که بله، من خیلی کم دارم از لحاظ قرائت. آن جا تکمیل کردم.»3 پیدا کردن موج رادیو مصر در مشهد اگرچه کار آسانی نبود و صدا هم خیلی واضح نمی آمد، اما تنها راه ممکن بود. مرتضی فاطمی، از قاریان جوان آن روزهای مشهد در این باره چنین گفته است: «رادیو قاهره را به چه زحمتی می گرفت. سوت سوت می زد، سر و صدا می کرد. گاهی هم یک مسافری می رفت و از آن طرف ها می آورد. یکی از فامیل های آقای جعفر طباطبایی به نام مرحوم آقای آملی. ایشان رفته بود مصر و یکی دو تا نوار آورده بود. آقا چون علاقه داشتند این نوارها را جمع آوری می کردند و گوش می دادند.»4

از میان همه ی اساتید مصری، یکی بیش از دیگران توجه و علاقه ی آقاسیدعلی را برمی انگیخت. آقای فاطمی دلیل این علاقه را اینچنین گفته است: «آقا می فرمودند مصطفی اسماعیل با توجه به معنی و مفاهیم می خواند. بعضی از قرّاء فقط با تکیه بر صوت می خوانند و غرضشان این است که یک لحن زیبایی پیاده کنند و مردم شارژ بشوند، اما مصطفی اسماعیل در عین این که زیبا می خواند، مردم را به معنی توجه می دهد.»5

** مبارزه بر اساس قرآن

مهاجرت به قم همزمان می شود با اوج گرفتن فعالیت های علمی آیت الله خامنه ای. حضور در درس اصول آیت الله سید روح الله خمینی هم از همان سال نخست آغاز می شود و این شاگردی ادامه پیدا می کند. امام رحمه الله، قیام برای خدا و نهراسیدن از کمی جمعیت را از قرآن به خوبی آموخته بود: «قُل اِنَّما اَعِظُکمْ بِواحِدَةٍ اَنْ تَقُومُوا للّه ِِ مَثْنی و فُرادی؛ خدای تبارک و تعالی در این آیه می فرماید که یک موعظه، فقط من یک موعظه به شما می کنم ـ یک موعظه ای که واعظش خداست و آورنده ی موعظه پیغمبر اکرم است و می فرماید فقط یک موعظه است، این موعظه باید اهمیتش خیلی زیاد باشد که با این تعبیر می فرماید. آن موعظه این است که «ان تقوموا للّه مثنی و فرادی»؛ اینکه قیام کنید برای خدا. [...] میزان این است که انسان تشخیص بدهد که «لِلّه» هست این قیام. برای خدا هست آن قیام. دیگر اگر لِلّه شد و برای خدا شد، از اینکه تنها هستیم، از اینکه جمعیتمان کم است، دیگر وحشتی نیست.»6 امام رحمه الله همین مشی را به شاگردان خود نیز به خوبی آموخت.

** مونس روزهای زندان

مبارزه برای حق و قیام لله، بی هزینه نیست. بارها دستگیری و زندان، یکی از هزینه هایی بود که حضرت آیت الله خامنه ای برای فعالیت های مبارزاتی خود پرداخت. اما در تمام این دوران، قرآن، یار انیس ایشان بوده است. در ماجرای دستگیری اول در سال 42، وقتی آیت الله خامنه ای را به زندان نظامی مشهد منتقل می کنند، همه ی وسایل شان را می گیرند. اما ایشان می گویند: «من درخواست کردم قرآن را بگذارند پهلوی من باشد. قبول کردند.»7 در ماجرای دستگیری پنجم در سال 1350 در مشهد، وقتی مأموران ساواک، سید عباس موسوی قوچانی، روحانی مقاوم را شکنجه کردند، قرآن خواندن آیت الله خامنه ای تنها مایه ی تسلی خاطر او بوده است: «آن چه در این زندان تنها مایه ی تسلی خاطر آقای موسوی بود، این که وقتی پس از اتمام شکنجه به سلولش برمی گشت، به صدای قرآن خواندن من گوش فرا می داد. من هم آیات ویژه ای را از قبل انتخاب می کردم و برایش می خواندم تا مرهم زخم هایش و آرام جانش و آهنین کننده ی اراده اش باشد.»8

دوران دستگیری و زندان با سکوت و تنهایی و خلوتش، فرصت مناسبی بود تا حضرت آیت الله خامنه ای با تلاوت قرآن و تدبر در آن، بهره های فراوانی از این کتاب شریف بردارد.

** مبارزه با رژیم از طریق جلسات قرآن

سال 1343 خورشیدی که آیت الله خامنه ای به دلیل ضرورتی از قم به مشهد بازگشتند، نخستین فعالیتی را که در کنار مباحث درسی و علمی خود شروع نمودند، جلسه ی درس تفسیر قرآن بود. اولین درس تفسیر ایشان در همان سال و برای گروهی از مردم برگزار شد.

**درس تفسیر برای طلاب

پس از آن، سید رضا کامیاب و محمدباقر فرزانه، دو طلبه ی اهل گناباد که در ماجرای کمک روحانیون مشهدی به زلزله زدگان کاخک در سال 1347 با آیت الله خامنه ای آشنا شده بودند از ایشان می خواهند که برایشان درس تفسیر بگوید. مجلس درس تفسیر برای طلاب در محل مدرسه ی میرزا جعفر تشکیل شد. عمر این جلسه که با تفسیر آیاتی از سوره ی مائده آغاز شده بود چند سالی به درازا کشید و نهایتاً به دست ساواک تعطیل شد.

مجالس تفسیر حضرت آیت الله خامنه ای با توجه به مخاطبین آن دو گونه بود؛ یک جلسه ی تفسیر که مباحث آن تخصصی و برای قشر حوزوی و طلاب بیشتر قابل استفاده بود. در آن زمان سه درس تفسیر حوزوی در مشهد وجود داشت؛ یکی درس تفسیر میرزاجوادآقا تهرانی که بسیار اخلاقی و معنوی بود. دیگری درس تفسیر آیت الله عزالدین زنجانی که جنبه های حکمی و نیز فقه الباقر در آن بسیار برجسته بود. درس تفسیر دیگر، مربوط به حضرت آقای خامنه ای می شد. مجلسی که از لحاظ شمار شرکت کنندگان از دو درس دیگر بسیار پیشی گرفته بود و بالغ بر 200 طلبه در آن شرکت می کردند.

**درس تفسیر برای دانشجویان

دیگر گروه مخاطب آیت الله خامنه ای برای جلسات تفسیر قرآن، دانشجویان بودند. اگرچه مباحثی که ایشان برای جلسات تفسیر دانشجویی درنظر می گرفتند، برای مردم عادی نیز قابل قابل استفاده بود. جلسه ی تفسیر جمعه صبح های مسجد امام حسن علیه السلام، یک جلسه ی تفسیر دانشجویی بود. سوره ی بقره و ماجرای قوم بنی اسرائیل از جمله محتوای این درس بود. نکته ی جالب این درس، شیوه ی جدید و جذاب آن بود: «بدین قرار که پیش از شروع درس، دو نفر از حاضران به داوطلبی و میل خود، برنامه ی هفته ی قبل را تکرار کنند. بدین صورت که نفر اول درس را به اجمال بازگو کند و نفر دوم در بیان و گزارش او اگر نظری داشت، ابراز دارد؛ چه موافق و چه مخالف. نفر اول را گزارشگر و نفر دوم را انتقادگر نام داده بودم.»9

درس های تفسیر قرآن آیت الله خامنه ای دو ویژگی بارز داشت. اول «بیدارگری و روشنگری» و دیگری «حرکت بخشی به جامعه». آیات جوری تفسیر می شد که اگر کسی به مباحث توجه داشت، وقتی از جلسه بیرون می آمد احساس می کرد نسبت به جلسه ی قبل یک نگاه جدید در فکر او ایجاد شده است. ویژگی دوم هم تحرک آفرینی و درگیر ساختن زندگی مردم با آموزه های قرآن بود.

پس از بیان این موارد بود که ایشان آیات و مبحث جدید را ابتدا توضیح می دادند و تفسیر آیات را می گفتند و سپس از قاری می خواستند که آیات تفسیر شده را قرائت کند. ایشان «می فرمودند حالا که معنی این آیات را فهمیدید، این قاری عزیزمان بیاید بخواند با لحن و صدای خوش تا شما بیشتر لذت ببرید. مردم چون معنی قرآن را فهمیده بودند، راحت ارتباط برقرار می کردند.»10

**ویژگی تفسیر آیت الله خامنه ای

درس های تفسیر قرآن آیت الله خامنه ای دو ویژگی بارز داشت. اول «بیدارگری و روشنگری» و دیگری «حرکت بخشی به جامعه». حجت الاسلام والمسلمین مهدوی راد این دو ویژگی را این گونه توضیح می دهد: بیدارگری و روشنگری یعنی آیات جوری تفسیر و تصویر می شد که اگر کسی در این جلسه شرکت می کرد و به مباحث توجه داشت، وقتی از جلسه بیرون می آمد احساس می کرد نسبت به جلسه ی قبل یک روشنی و نگاه جدید در فکر او ایجاد شده است. ویژگی دوم هم، تحرک آفرینی و حرکت بخشی به جامعه و درگیر ساختن متن جامعه و زندگی مردم با آموزه های قرآن بود.

** ضروری ترین فعالیت

برقراری این درس ها و نیروسازی و ایجاد پایگاه برای تربیت قرآنی جوانان انقلابی آن قدر برای آیت الله خامنه ای مهم بوده که حاضر نبود هیچ مستمسکی برای تعطیلی بی جهت آن به ساواک بدهد؛ حتی اگر این عامل، تقاضای صلوات یکی از حضار برای مرادش، امام خمینی باشد: «من امروز بیش از هر چیز شناخت قرآن را لازم می دانم [...] لذا من از آقایان می خواهم که شعار ندهند؛ چون شعار امروزه نه حرف است، نه عمل».11 دو هفته بعد، یکی از حاضران از «استاد» انتقاد می کند که: شعار، فریادِ مظلوم است از دست ظالم و من از استاد توقع چنین گفتاری را نداشتم.12 آیت الله خامنه ای از منتقد تشکر می کند و از حاضران می خواهد که درباره ی این مسأله فکر کرده و نظر بدهند.

ساواک در خردادماه 1352 درس تفسیر آیت الله خامنه ای در مسجد امام حسن علیه السلام را تعطیل می کند. ایشان وقتی این مسأله را با لطایف الحیلی به اطلاع حاضران در جلسه ی درس رساند، درباره ی ضرورت فعالیت قرآنی گفتند: «تمام بدبختی های امروز ما در اثر ندانستن علم قرآن است. قرآن مرهم زخم ها و جراحت ها است.»13

**مسجد کرامت

پیش از ماه مبارک رمضان این سال، بانیان مسجد کرامت نظر آیت الله خامنه ای را برای اقامه ی جماعت در این مسجد جلب کردند. مسجد کرامت از موقعیت مکانی بهتری نسبت به مسجد امام حسن علیه السلام برخوردار بود. برنامه ی شب های جمعه ی ایشان در آن مسجد، تلاوت، ترجمه و تفسیر قرآن بود. تخته سیاهی بود که آیات قرآن را روی آن ها می نوشتند و بعد تشریح می کردند. استقبال مردم به ویژه دانشجویان از این برنامه فراتر از انتظارها بود.

جلسات درس مسجد شلوغ شد و پاسخگوی تعداد مراجعین نبود. تصمیم گرفتند که مسجد را با کمک های مردم توسعه بدهند. ایشان سال ها بعد درباره ی جلسات تفسیر مسجد کرامت و مسجد امام حسن علیه السلام گفتند: «شاید در کشور، اجتماع دانشجویی به یکپارچگی، یکدستی و تراکم اجتماع مسجد امام حسن یا مسجد کرامت که بنده آنجا درس تفسیر برای دانشجوها می گفتم، وجود نداشت.»14 جدای از جلسات تفسیر شب های جمعه، مسجد کرامت شاهد برگزاری جلسات تلاوت قرآن در صبح های جمعه هم بود. این جلسات به پیشنهاد آیت الله خامنه ای و در بسیاری موارد با حضور ایشان برگزار می شد.

** بازگشت به مسجد امام حسن(ع)

تقریباً همه مباحث مطروحه آمیخته بود به نکات و موضوعات اجتماعی. همین ها باعث شد تا ساواک پیش از ظهر روزی از روزهای اسفند 52 تلفنی به او اطلاع دهد که دیگر حق ندارد پایش را به مسجد کرامت بگذارد. گوشی را گذاشت و نماز را فُرادی خواند. شب همان روز به مسجد امام حسن علیه السلام بازگشت و امامت جماعت آن مسجد را بر عهده گرفت. ماه رمضان سال 1353، مسجد امام حسن علیه السلام دوباره شاهد جلسات تفسیر قرآن بود. ساواک اما مجدداً ایشان را در دی ماه 1353 دستگیر می کند. پس از آزادی نیز دیگر به ایشان اجازه امامت جمعه و سخنرانی داده نشد.

** دیگر فعالیت ها

حضرت آیت الله خامنه ای در دوران مبارزه علاوه بر درس تفسیر قرآن، مجموعه ای از مباحث معارفی را در مجالس مختلف و به مناسبت های گوناگون و در سفرهای تبلیغی بیان کرده اند که بسیاری از آن مباحث متکی به آیات قرآن بوده است. خلاصه ای از سخنرانی های ایشان در مسجد امام حسن علیه السلام که در قالب کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» در سال 1354 منتشر شده، از جمله این مباحث است. البته متن کامل این کتاب اخیراً منتشر شده است. ابتنای به قرآن در دیگر مباحث ایشان که بعضاً به صورت مکتوب هم منتشر شده اند مانند «گفتاری در باب صبر» وجود دارد. آیت الله خامنه ای همچنین در سال های مبارزه جلد نخست تفسیر «فی ظلال القرآن» اثر سید قطب را هم ترجمه می کنند.

** گشایشِ پس از انقلاب

با پیروزی انقلاب اسلامی، گویی مجالی فراهم شده باشد که آرزوهای آیت الله خامنه ای برای ارتباط مردم و قرآن محقق شود. بررسی سیره ایشان در این سال ها گویای تلاش برای این مهم است. تأسیس رادیوقرآن در سال 1362 به دستور ایشان، تشکیل شورای عالی قرآن در سازمان صداوسیما، گسترش جلسات تلاوت قرآن با حضور قاریان خارجی و به خصوص مصری و قاریان داخلی از اقصی نقاط کشور از جمله ی این تلاش ها است.

برگزاری نزدیک به 30 جلسه درس تفسیر قرآن برای دانشجویان در سال های 1370 و 1371 از دیگر تلاش های ایشان برای ترویج فرهنگ قرآنی بود. اگرچه به نظر می رسد این جلسات به دلیل مشغله ی کاری ایشان امکان تداوم نیافت.

از نکات قابل توجه در سیره رفتاری آیت الله خامنه ای، دیدارهای مکرر ایشان با جامعه ی قرآنی است. جامعه قرآنی یکی از معدود اقشاری هستند که ایشان در این چند سال هر ساله حداقل دو دیدار با آنها داشته است. یکی دیدارهای انس با قرآن در ماه مبارک رمضان و دیگری دیدار با شرکت کنندگان مسابقات سراسری قرآن کریم. این دیدارها در برخی سال ها بیش از دو بار هم بوده است.

**از دیدارهای عمومی تا دیدار هیأت دولت

رهبر انقلاب بارها توصیه به انس با قرآن را در محافل گوناگون مطرح کرده اند؛ از دیدارهای معمول خود با اقشار مردمی گرفته که گفته اند: «سعی کنید رابطه تان را با قرآن قطع نکنید. هر روز، ولو نصف صفحه، قرآن بخوانید؛ این ها همه اش مقرِب انسان است؛ صفای روح و گشایش و فتوح معنوی را همین ها برای انسان به وجود میآورد.»15 تا دیداری مانند دیدار نخست خود با هیأت دولت جدید که فرموده اند: «برادران عزیز و خواهران عزیز! بارتان سنگین و کارتان دشوار است [...] برای اینکه بتوانید این راه را سالم طی کنید و 1450 روزی را که در پیش دارید، بخوبی سپری کنید، باید خود را به خدا وصل کنید. هر روز حتماً قرآن بخوانید؛ هر مقداری میتوانید [...] این را یک سیره قطعی برای خودتان قرار دهید.»16 با این نگاه، اهدای یک جلد قرآن به پاس خدمات هشت ساله ی هیأت دولت در ادوار مختلف در آخرین دیدار ایشان با رهبر انقلاب معنای دیگری می یابد.

تخلق به اخلاق قرآنی همانی است که رهبر انقلاب آن را دوای تمام دردها و جراحت های جامعه ی اسلامی می دانند. به نظر می رسد هدف رهبر انقلاب در تمام فعالیت های قرآنی خود مسأله ای است که در محفل اخیر انس با قرآن مطرح کردند: «مسأله ی بالاتر، تخلق به اخلاق قرآنی است؛ سبک زندگی را منطبق با قرآن قرار دادن.»

در طول این سال ها، رهبر معظم انقلاب همواره و در مناسبت های گوناگون، بر اهمیت توجه به قرآن سخن گفته اند. ایشان معتقدند تلاوت و قرائت و حفظ قرآن کریم مقدمه ی اُنس با قرآن و اُنس گرفتن با این مصحف شریف، مقدمه تدبّر و فهم معانی قرآنی است: «از برکات انقلاب است که جوان های ما، صاحبان صوت و ذوق و هنر تلاوت و استعداد و آمادگی برای فراگیری، بحمدالله در این میدان وارد شدند و پیشرفت کردند، ولی این ها مقدمه است؛ مقدمه برای فهم قرآن و تخلق به اخلاق قرآن.»17

تخلق به اخلاق قرآنی همانی است که رهبر انقلاب آن را دوای تمام دردها و جراحت های جامعه ی اسلامی می دانند. به نظر می رسد هدف رهبر انقلاب در تمام فعالیت های قرآنی خود مسأله ای است که در محفل اخیر انس با قرآن مطرح کردند: «مساله بالاتر، تخلق به اخلاق قرآنی است؛ سبک زندگی را منطبق با قرآن قرار دادن.»18 این که فرهنگ ما، سبک زندگی ما، پوشش، منش و معاشرت ها و ارتباطات اجتماعی ما آن چیزی نباشد که در جوامع خالی از نور معنویت و قرآن است، بلکه مطابق معیار قرآن باشد.