صراط: کهن‌ترین تمدن‌ها در کنار رودخانه‌ها و تالاب‌ها شکل گرفته‌اند و ارزش‌ها و کارکردهای متنوع تالاب‌ها همواره باعث بهبود کیفیت محیط های طبیعی و زندگی جوامع انسانی بوده است و بی‌شک ارزش تالاب‌ها و کارکردهای بی‌بدیل آن بر کسی پوشیده نیست دریاچه ارومیه نیز به عنوان نگین سرزمین ایران و خطه آذربایجان از این امر مستثنی نبوده است و علاوه بر کارکردهای ویژه زیست محیطی در سطح ملی و بین‌المللی، دارای پیوندهای عمیق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی با مردم این منطقه است.
دریاچه ارومیه همراه با تعدادی از تالاب‌های اقماری که اکثر آنها خود از اهمیت بین‌المللی برخوردارند، در سطح ملی یک زیست بوم بسیار با ارزش و با اهمیت است که تأمین کننده تنوع زیستی غنی و برخوردار از ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. همچنین این دریاچه به عنوان یک تالاب مهم بین‌المللی در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده و در سازمان علمی، فرهنگی ملل متحد (UNESCO) به عنوان یک ذخیره‌گاه زیست کره شناخته شده و در سطح کشور نیز عنوان پارک ملی را به خود اختصاص داده است. اما متأسفانه عدم شناخت مناسب از کارکردهای این زیست بوم‌های ارزشمند و توسعه روزافزون فعالیت‌های انسانی و بهره‌برداری از منابع پایه و زیستی به همراه بروز برخی پدیده‌های طبیعی به ویژه خشکسالی‌های متوالی در سالهای اخیر باعث تخریب بخش‌هایی از این زیستگاه‌های ارزشمند شده است.
شرایط بحرانی تالاب‌ها در بسیاری از کشورها دارای تشابهاتی است و با توجه به کارکردهای جهانی این زیست بوم‌های ارزشمند به ویژه از دیدگاه تنوع زیستی، بهبود شرایط تالاب‌ها در سطح جهانی مستلزم مشارکتی همه جانبه در رفع تهدیدات موجود است. در این راستا طرح حفاظت از تالاب‌های ایران با مشارکت سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان مرجع ملی و برنامه عمران ملل متحد (UNDP) و تسهیلات محیط زیست جهانی (GEF) با هدف استقرار رویکرد زیست بومی و حذف یا کاهش پایدار فرایندها و عوامل مخرب اثرگذار بر تالاب‌ها و تأمین شرایط مدیریت بهینه این اکوسیستم‌های ارزشمند طبیعی، تعریف و عملیاتی شده و عبارت ذیل یکی از اصلی‌ترین راهبردها در طول سالهای اجرای این طرح بوده است.
«تصمیم‌گیران و جوامع محلی در صورت آ‌گاه شدن از ارزش‌ها و کارکردهای تالاب‌ها و مشارکت در طراحی و اجرای طرح‌های مدیریتی، از مدیریت پایدار تالاب‌ها حمایت خواهند کرد».
دریاچه ارومیه با وسعت متجاوز از 5000 کیلومتر مربع یک دریاچه وسیع آب شور در شمال غربی ایران است که بین استان‌های آذربایجان شرقی و غربی قرار دارد. این دریاچه در پست‌ترین نقطه یک حوزه آبریز بسته به وسعت 52000 کیلومترمربع قرار گرفته که بخش کوچکی از آن در استان کردستان واقع شده است. دریاچه ارومیه، بزرگترین دریاچه داخلی ایران، یک پارک ملی و همچنین یکی از بزرگترین سایت‌های رامسر ایران نیز هست که در سال 1355 توسط یونسکو به عنوان یک ذخیره‌گاه زیستی شناخته و ثبت شد. این دریاچه توسط تعدادی تالاب‌های آب شیرین - لب شور احاطه شده است که بعضی از آنها به دلیل تنوع زیستی‌شان دارای اهمیت جهانی هستند.
دریاچه ارومیه و حوضه آبریز آن موضوع مطالعات گوناگونی در 3-4 دهه اخیر بوده است. بخش عمد‌ه‌ای از این مطالعات مربوط به توسعه منابع آب و اراضی قسمت‌های مختلف حوضه آبریز وسیع آن بوده است و تنها بخش کوچکی از این مطالعات به صورت اختصاصی به توصیف مشخصات محیط زیستی دریاچه پرداخته یا شامل اطلاعاتی در زمینه ویژگی‌های تالاب‌های اقماری آن است.
به همین دلیل اطلاعات نسبتاً زیادی در زمینه آب و هوای منطقه، زمین‌شناسی، خاک، هیدرولوژی، جمعیت انسانی، کاربری اراضی و ... و همچنین پتانسیل‌های توسعه نواحی مختلف حوضه آبریز در دسترس است، در حالی که گزارش‌های مربوط به اکولوژی دریاچه و تالاب‌های اقماری آن و موجودات جاندار و بی‌جان آنها، اندک هستند. در واقع این گونه اطلاعات به طور عمده توسط سازمان حفاظت محیط زیست ایران و یا ادارات کل حفاظت محیط زیست استان‌های آذربایجان شرقی و غربی طی مطالعات موردی و یا به صورت دوره‌ای تهیه می‌شوند.
اصلی‌ترین مطالعه دوره‌ای که در سال 1354 آغاز شد و تاکنون کم و بیش به طور منظم ادامه یافته است. برنامه سالانه آماربرداری از پرندگان آبزی مهاجر در فصل زمستان است. مطالعات گاه به گاه و معدودی نیز در رابطه با لیمنولوژی برخی تالاب‌ها وجود دارد که توسط ادارات استانی حفاظت محیط زیست انجام شده است.
سازمان شیلات از طریق مرکز تحقیقات آرتمیا در آذزبایجان غربی و با همکاری دانشگاه ارومیه مطالعات و ارزیابی‌های متعددی را در ارتباط با پتانسیل‌های تولید آرتمیا در دریاچه انجام داده است.
حوضه آبریز دریاچه ارومیه به طور کلی یک منطقه کوهستانی است که دو قله آتشفشانی معروف ایران یعنی سهند (به ارتفاع 3707 متر) و سبلان (به ارتفاع 4810 متر) و پهنه‌های وسیع زمین‌های حاصلخیز در دره‌ها و اطراف دریاچه را شامل می‌شود.
اکثر قسمت‌های حوضه در ارتفاع بیش از 1280 متر بالاتر از سطح دریا قرار دارند. تغییرات تراز سطح آب دریاچه نیز بین ارتفاعات 1271 و 1278 متر بالاتر از سطح دریا است.
سرزمین‌های واقع در حوزه آبریز دریاچه ارومیه که در استان آذربایجان غربی قرار گرفته‌اند. به طور کلی دارای چشم‌اندازی سرسبز و پوشیده از مزارع و باغات هستند که منظره‌ای زیبا و آرامش‌بخش را به نمایش می‌گذارند.
در فصل بهار بخش‌های وسیعی از دامنه ارتفاعات پوشیده از دیمزارها و مراتع طبیعی است که چشم‌انداز زیبا و مناظر دلنشینی را ایجاد می‌کنند. غالب چشم‌اندازهای مناطق واقع در استان کردستان نیز به همین شکل هستند اما در بخش‌های واقع در آذربایجان شرقی، با اینکه چشم‌اندازهای قابل توجهی را به صورت گسسته و پراکنده می‌توان مشاهده کرد، ولی سطح حوضه اکثراً با مراتعی پوشیده شده است که به دلیل بارندگی کمتر دارای پوشش گیاهی عموماً ضعیف‌تر و با تراکم کمتر هستند. سطح گسترده آب دریاچه و وجود تعدادی جزیره در آن نیز چشم‌اندازی زیبا ایجاد می‌کند که بسیار جذاب است.
همزمان با کاهش تراز سطح آب دریاچه ارومیه، بخش‌هایی از قسمت‌های جنوبی دریاچه خشکید، غلظت نمک در آب دریاچه بالا رفت و رنگ مناطقی از سطح آب دریاچه به قهوه‌ای گرایید که احتمالا ناشی از تغییر متابولیسم تحت تاثیر افزایش غلظت املاح به ارقامی فراتر از 300 گرم در لیتر است.
شوری شدید سبب کاهش تنوع زیستی و نیز جرم توده زیستی دریاچه ارومیه شده و گونه آبزی بومی دریاچه آرتمیا اورمیانا، به جز در دهانه رودخانه‌ها از تفریج باز ایستاد و به تبع آن جمعیت گونه‌های پرندگانی که از آن تغذیه می‌کردند به شکل چشمگیری کاهش یافت.
دریاچه ارومیه همراه با تعدادی از تالاب‌های اقماری که اکثر آنها خود از اهمیت بین‌المللی برخوردارند، در سطح ملی یک زیست بوم بسیار با ارزش و با اهمیت است که تأمین کننده تنوع زیستی غنی و برخوردار از ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. همچنین این دریاچه به عنوان یک تالاب مهم بین‌المللی در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده و در سازمان علمی، فرهنگی ملل متحد (UNESCO) به عنوان یک ذخیره‌گاه زیست کره شناخته شده و در سطح کشور نیز عنوان پارک ملی را به خود اختصاص داده است. اما متأسفانه عدم شناخت مناسب از کارکردهای این زیست بوم‌های ارزشمند و توسعه روزافزون فعالیت‌های انسانی و بهره‌برداری از منابع پایه و زیستی به همراه بروز برخی پدیده‌های طبیعی به ویژه خشکسالی‌های متوالی در سالهای اخیر باعث تخریب بخش‌هایی از این زیستگاه‌های ارزشمند شده است.
شرایط بحرانی تالاب‌ها در بسیاری از کشورها دارای تشابهاتی است و با توجه به کارکردهای جهانی این زیست بوم‌های ارزشمند به ویژه از دیدگاه تنوع زیستی، بهبود شرایط تالاب‌ها در سطح جهانی مستلزم مشارکتی همه جانبه در رفع تهدیدات موجود است. در این راستا طرح حفاظت از تالاب‌های ایران با مشارکت سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان مرجع ملی و برنامه عمران ملل متحد (UNDP) و تسهیلات محیط زیست جهانی (GEF) با هدف استقرار رویکرد زیست بومی و حذف یا کاهش پایدار فرایندها و عوامل مخرب اثرگذار بر تالاب‌ها و تأمین شرایط مدیریت بهینه این اکوسیستم‌های ارزشمند طبیعی، تعریف و عملیاتی شده و عبارت ذیل یکی از اصلی‌ترین راهبردها در طول سالهای اجرای این طرح بوده است.
«تصمیم‌گیران و جوامع محلی در صورت آ‌گاه شدن از ارزش‌ها و کارکردهای تالاب‌ها و مشارکت در طراحی و اجرای طرح‌های مدیریتی، از مدیریت پایدار تالاب‌ها حمایت خواهند کرد».
دریاچه ارومیه با وسعت متجاوز از 5000 کیلومتر مربع یک دریاچه وسیع آب شور در شمال غربی ایران است که بین استان‌های آذربایجان شرقی و غربی قرار دارد. این دریاچه در پست‌ترین نقطه یک حوزه آبریز بسته به وسعت 52000 کیلومترمربع قرار گرفته که بخش کوچکی از آن در استان کردستان واقع شده است. دریاچه ارومیه، بزرگترین دریاچه داخلی ایران، یک پارک ملی و همچنین یکی از بزرگترین سایت‌های رامسر ایران نیز هست که در سال 1355 توسط یونسکو به عنوان یک ذخیره‌گاه زیستی شناخته و ثبت شد. این دریاچه توسط تعدادی تالاب‌های آب شیرین - لب شور احاطه شده است که بعضی از آنها به دلیل تنوع زیستی‌شان دارای اهمیت جهانی هستند.
دریاچه ارومیه و حوضه آبریز آن موضوع مطالعات گوناگونی در 3-4 دهه اخیر بوده است. بخش عمد‌ه‌ای از این مطالعات مربوط به توسعه منابع آب و اراضی قسمت‌های مختلف حوضه آبریز وسیع آن بوده است و تنها بخش کوچکی از این مطالعات به صورت اختصاصی به توصیف مشخصات محیط زیستی دریاچه پرداخته یا شامل اطلاعاتی در زمینه ویژگی‌های تالاب‌های اقماری آن است.
به همین دلیل اطلاعات نسبتاً زیادی در زمینه آب و هوای منطقه، زمین‌شناسی، خاک، هیدرولوژی، جمعیت انسانی، کاربری اراضی و ... و همچنین پتانسیل‌های توسعه نواحی مختلف حوضه آبریز در دسترس است، در حالی که گزارش‌های مربوط به اکولوژی دریاچه و تالاب‌های اقماری آن و موجودات جاندار و بی‌جان آنها، اندک هستند. در واقع این گونه اطلاعات به طور عمده توسط سازمان حفاظت محیط زیست ایران و یا ادارات کل حفاظت محیط زیست استان‌های آذربایجان شرقی و غربی طی مطالعات موردی و یا به صورت دوره‌ای تهیه می‌شوند.
اصلی‌ترین مطالعه دوره‌ای که در سال 1354 آغاز شد و تاکنون کم و بیش به طور منظم ادامه یافته است. برنامه سالانه آماربرداری از پرندگان آبزی مهاجر در فصل زمستان است. مطالعات گاه به گاه و معدودی نیز در رابطه با لیمنولوژی برخی تالاب‌ها وجود دارد که توسط ادارات استانی حفاظت محیط زیست انجام شده است.
سازمان شیلات از طریق مرکز تحقیقات آرتمیا در آذزبایجان غربی و با همکاری دانشگاه ارومیه مطالعات و ارزیابی‌های متعددی را در ارتباط با پتانسیل‌های تولید آرتمیا در دریاچه انجام داده است.
حوضه آبریز دریاچه ارومیه به طور کلی یک منطقه کوهستانی است که دو قله آتشفشانی معروف ایران یعنی سهند (به ارتفاع 3707 متر) و سبلان (به ارتفاع 4810 متر) و پهنه‌های وسیع زمین‌های حاصلخیز در دره‌ها و اطراف دریاچه را شامل می‌شود.
اکثر قسمت‌های حوضه در ارتفاع بیش از 1280 متر بالاتر از سطح دریا قرار دارند. تغییرات تراز سطح آب دریاچه نیز بین ارتفاعات 1271 و 1278 متر بالاتر از سطح دریا است.
سرزمین‌های واقع در حوزه آبریز دریاچه ارومیه که در استان آذربایجان غربی قرار گرفته‌اند. به طور کلی دارای چشم‌اندازی سرسبز و پوشیده از مزارع و باغات هستند که منظره‌ای زیبا و آرامش‌بخش را به نمایش می‌گذارند.
در فصل بهار بخش‌های وسیعی از دامنه ارتفاعات پوشیده از دیمزارها و مراتع طبیعی است که چشم‌انداز زیبا و مناظر دلنشینی را ایجاد می‌کنند. غالب چشم‌اندازهای مناطق واقع در استان کردستان نیز به همین شکل هستند اما در بخش‌های واقع در آذربایجان شرقی، با اینکه چشم‌اندازهای قابل توجهی را به صورت گسسته و پراکنده می‌توان مشاهده کرد، ولی سطح حوضه اکثراً با مراتعی پوشیده شده است که به دلیل بارندگی کمتر دارای پوشش گیاهی عموماً ضعیف‌تر و با تراکم کمتر هستند. سطح گسترده آب دریاچه و وجود تعدادی جزیره در آن نیز چشم‌اندازی زیبا ایجاد می‌کند که بسیار جذاب است.
همزمان با کاهش تراز سطح آب دریاچه ارومیه، بخش‌هایی از قسمت‌های جنوبی دریاچه خشکید، غلظت نمک در آب دریاچه بالا رفت و رنگ مناطقی از سطح آب دریاچه به قهوه‌ای گرایید که احتمالا ناشی از تغییر متابولیسم تحت تاثیر افزایش غلظت املاح به ارقامی فراتر از 300 گرم در لیتر است.
شوری شدید سبب کاهش تنوع زیستی و نیز جرم توده زیستی دریاچه ارومیه شده و گونه آبزی بومی دریاچه آرتمیا اورمیانا، به جز در دهانه رودخانه‌ها از تفریج باز ایستاد و به تبع آن جمعیت گونه‌های پرندگانی که از آن تغذیه می‌کردند به شکل چشمگیری کاهش یافت.
