گزارشی از یک شبگردی در بهشت زهرا(س)

ترانزیت دنیا به آخرت

باز هم تکان تکان های ماشین در دست اندازهای شریان های جنوبی تهران، باز هم گلفروشی های کنار جاده، باز هم تلالوی طلایی گنبد حرم امام و باز هم تابلوی آشنای «و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا» که به مسافران آخرت خوشامد می گوید. اما ما مسافر آخرت نیستیم، تنها برای نظاره آمده ایم، و شاید عبرت.

با اینکه محوطه بهشت زهرا (س) از نیمی از پارک های تهران سرسبزتر و تمیزتر است، اما رنگ از رخ برخی پریده، چیزی از گلویشان پایین نمی رود و قدم هایشان سست شده و خود را به زور در محوطه سالن عروجیان سر پا نگه داشته اند؛ ساختمانی چهار ایوانی به وسعت 1760 متر مربع که هم ایوان مدائن را به یاد می آورد و هم خانه های تاریخی اصفهان را.

اگر فکر می کنید اموات از دوندگی اداری معافند، سخت در اشتباهید. اینجا ساختمانی 2850 متری در دو طبقه، امور خانواده های سوگوار را رتق و فتق می کند. ساختمانی شیک با قسمت پذیرش 600 متری شبیه بانک که 23 گِیت دارد و افراد بر حسب نیاز خود به آمبولانس – 60 بنز الگانس برای تهران و 80 خودرو برای انتقال به شهرستان - و ... به گِیت های مختلفی مراجعه می کنند. این سالن از طریق یک مسیر سرپوشیده به پارکینگ و چهار سالن انتظار با سقف گنبدی و صندلی های فراوان شبیه سالن های ترانزیت فرودگاه متصل می شود. البته اینجا هم یک نوع ترانزیت است، اما از دنیا به آخرت!

همه چیز برای مردن مهیاست

اگر خدای نکرده گذر کسی به این طرف ها بیفتد – که روزانه گذر 170 نفر و در ایام آلودگی هوا به خصوص در دی ماه، تا 205 نفر، 60 درصد آقا و 40 درصد خانم گذرشان به اینجا می افتد - کار برای خانواده پریشان حال و عزادارش راحت شده است: از ثبت احوال و بانک و اورژانس – که سال گذشته 700 نفر به آن مراجعه کرده اند - و مرکز انفورماتیک مجهز گرفته تا نمازخانه و غرفه ساندویچی و گلفروشی و محل فروش ترمه و حلوا و خرما و عکاسی و محل سفارش آگهی ترحیم در روزنامه و حتی کوره زباله سوز پیشرفته و ال سی دی نمایشگر اطلاعات لحظه ای متوفیان. تازه این روزها عزاداران یک «مباشر» شخصی هم دارند؛ 80 نفر آدم کاربلد که از لحظه ورود تا پایان کار، آنها را همراهی می کنند و راه و چاه و روند امور اداری را نشانشان می دهند. ظاهرا همه چیز برای مردن مهیاست!

تطهیرکننده اموات خود باشید

اما شاید ترسناک ترین بخش بهشت زهرا (س) برای بیشتر آدم ها غسال خانه یا همان سالن تطهیرکنندگان باشد، سالنی عظیم با بنای مفید 3670 متر که به سه بخش سالن تطهیر زنانه، مردانه و اضطراری تقسیم می شود و سردخانه های مجزا دارد و اولین تطهیرشده آن هم شهید تهرانی مقدم بوده است.

خیلی ناگهانی وارد غسال خانه می شویم. شبیه تصوراتی که از غسال خانه داریم، نیست. خصوصا که در مسیر ورودی، گلدان هایی قرار دارد که هر کدام پلاکاردی با نام یک فرد دارد. این گلدان ها متعلق به تطهیرکنندگان است و هر یک گلدان مخصوص به خود را دارند که نامشان روی آن نوشته شده است. نه از اموات خبری هست نه از چشم های گریان و صورت های بی تاب پشت شیشه ها. کسی هم در حال غسل دادن نیست. تنها چند تطهیرکننده، آرام و بی صدا آن گوشه کنارها ایستاده اند و چند بار از زحمات خبرنگاران که باعث شده توجه مسئولان به 80 تطهیرکننده بهشت زهرا (س) و شغلشان جلب شود، با شور و حرارت تشکر می کنند. کارگروهی که قرار بود مشاغل بهشت زهرا (س) را از نظر سختی و زیان آوری دوباره بررسی کند، فعلا تنها با سخت و زیان آور قلمداد شدن شغل تطهیرکنندگان، قبرکن ها و رانندگان آمبولانس موافقت کرده است.

با وجود اینکه آقای کارگر، مدیر مجموعه عروجیان می گوید سالن ضد عفونی شده و بعدازظهر هم با اشعه UV میکروب زدایی می شود، اما بعضی بینی شان را می پوشانند، عده ای روی نوک پا راه می روند و سعی می کنند لباسشان به جایی نخورد، در همین حال بعضی هم روی چاه وان دولا می شوند و مسیر خروج آب را دنبال می کنند، انگار می خواهند از تصفیه شدن آن بعد از خروج از غسال خانه مطمئن شوند! سقف سفید و بلند، ابهت پنج سنگ وان های شستشو را بیشتر می کند. روپوش ها، شلنگ ها و رول های نایلون به دیوار آویخته و سطل های کافور، سدر و خاک رُس پای دیوار صف کشیده اند.

سالن تطهیر زنانه و مردانه با یکدیگر قرینه هستند، اما این وسط اخیرا سالن اختصاصی دیگری هم ایجاد شده برای کسانی که می خواهند متوفای خود را شخصا غسل بدهند. اینجا یک ماشین لباسشویی هم هست، برای موارد معدودی که لباس افراد کثیف می شود، و آن ته پشت یک در شیشه ای، بتادین و قیچی و گاز استریل و ... هم برای موارد پزشکی وجود دارد.

حجه الاسلام تقی قزلباش، روحانی ناظر بر تطهیر و نمازخوان که 11 همکار دیگر هم دارد، برای خبرنگاران مراحل غسل را توضیح می دهد و می گوید که چطور تطهیرکنندگان اموات را با لیف و صابون غیر عطری می شویند و بعد غسل سه مرحله ای با آب سدر، آب کافور و آب خالص را با رعایت اصول شرعی انجام می دهند و بعد سه کفنِ واجب شامل کفن سرتاسری، پیراهنی و لُنگ را به میت می پوشانند و برانکارد را از ریل های تعبیه شده به خارج هدایت می کنند تا اقامه نماز و تدفین انجام شود.

دو ساعته در قبر رایگان دفن می شوید

اکبر توکلی نژاد را همه می شناسند. رزمنده 2500 روز دفاع مقدس از معروف ترین مدیران شهرداری است، از آن آدم هایی که می شود کارهایی را به آنها سپرد که دیگران از پذیرفتنش باز می زنند و برای همین است که مدیر عامل بهشت زهرا (س)، یکی از حساس ترین زیرمجموعه های شهرداری تهران است. در اتوبوسی که ما را از سالن عروجیان به قطعه شهدا می برد، دوره اش می کنیم. اول از همه از آخرین وضعیت نیروهای روزمزد می پرسم، می گوید ما نیروی روزمزد نداریم. می پرسم کارکنانی که اخراج شده بودند به سرکار بازگشتند، می گوید ما کسی را اخراج نکرده ایم. اما اگر این کار را بکنیم، دیگر آن فرد بازنمی گردد. درباره مزاحمت های شبانه در بهشت زهرا (س) از او می پرسم، می گوید چنین مشکلی در اینجا نداریم. می پرسم از ابتدای ورود میت به بهشت زهرا (س) تا دفن وی، کار چقدر طول می کشد و چقدر خرج برمی دارد، می گوید دو ساعت و رایگان است، کمااینکه پارسال 22 هزار نفر در بهشت زهرا (س) رایگان دفن شده اند. البته این به شرطی است که خانواده داغدار شرایطی را برای کفن و دفن متوفی تعیین نکنند و به دفن در قبری یک طبقه در قطعه جاری رضایت بدهند و تاکید می کند اگر از شخصی بدون هیچ شرایط خاصی هزینه ای بابت دفن دریافت شده، اعلام کند تا به او برگردانده شود. البته اگر داغدیدگان قبر سه طبقه در قطعه جاری بخواهند، یک طبقه رایگان و دو طبقه دیگر مجموعا 700 هزار تومان خرج برمی دارد. با این حال قیمت هر طبقه قبر در قطعات قدیمی تر بین 2.5 تا حداکثر 10 میلیون تومان است.

توکلی نژاد همچنین از اقداماتی می گوید که بانک شهر برای ارائه تسهیلات با بازپرداخت قسطی به خانواده های داغدار و نیازمند در دست اجرا دارد.

از مدیر عامل بهشت زهرا (س) درباره طرح موضوع دفن مجدد در آرامستان های قدیمی سطح شهر می پرسم، می گوید تمام خدمات پیش از دفن – شامل تطهیر و ابطال شناسنامه و ... – در بهشت زهرا (س) ارائه می شود و تنها دفن در آرامستان های دیگر انجام می گیرد. او معتقد است این کار برای رفع مشکل تکمیل ظرفیت بهشت زهرا (س) انجام نمی شود، بلکه با توجه به اینکه در گذشته نیز انجام می شده، با محلی کردن گورستان و انس گرفتن اهالی با مفهوم مرگ، اثرات فرهنگی و اجتماعی مثبتی به همراه دارد و هیچ ضرر و آسیبی به شهر نمی رساند.

توکلی نژاد هم مثل سایر مسئولان، از افشای محل جایگزین بهشت زهرا (س) خودداری می کند و با یادآوری اینکه نمی توان زمین های کوچک را برای این منظور تملک کرد، تنها به ذکر این بسنده می کند که شهرداری در موعد تعیین شده از سوی شورای شهر، یعنی حدود یک ماه دیگر، محل در نظر گرفته شده برای ساخت آرامستان جدید شهر تهران را به شورا اعلام می کند.

قطعه ای از بهشت

به قطعه شهدا که می رسیم، هوا تاریک شده است. توکلی نژاد تاکید می کند هیچ جای کره زمین مکان مشابهی وجود ندارد که 30 هزار شهید در یک مکان در کنار یکدیگر آرمیده باشند. او می گوید از این تعداد، 4000 شهید گمنام، 900 شهید کارگر، 1500 شهید سادات، 2500 شهید دانش آموز، 225 شهیده و شهدایی از اصناف دیگر در بهشت زهرا (س) آرام گرفته اند و می گوید حدودا 152 روز در سال، مناسبت هایی مثل روز زن، روز دانشجو، روز دانش آموز، عید غدیر خم و ... است که مردم از سراسر شهر به قطعه شهدا می آیند و بهشت زهرا (س) برنامه هایی را برای این مناسبت ها تدارک می بیند. مدیر عامل بهشت زهرا (س) به سنگ های یادبود دور قطعه شهدا اشاره می کند که روی آنها نام، مکان و رمز عملیات های گوناگون دفاع مقدس، انهدام دشمن، غنایم به دست آمده و سایر اطلاعات نگاشته شده و یادآوری می کند که برای تکریم شهدا، حتی نیمکت های این قطعه بدون تکیه گاه طراحی شده تا عابران به شهدا پشت نکنند. وی البته تصریح می کند که تنها خدمات عمومی این قطعه، مثل خیابان کشی و آسفالت و خط کشی و جدول و اِلمان ها و روشنایی و بعضا ساخت کانکس هایی برای اقامت موقت والدین شهدا و ... بر عهده بهشت زهرا (س) است و مسائل داخل قطعه به بنیاد شهید مربوط است و شهرداری در آن دخالت نمی کند.

مردم از بهشت زهرا (س) راضی هستند

مدیر عامل بهشت زهرا (س) سپس در سالن کنفرانس رو در روی خبرنگاران می نشیند و از آنها می خواهد در تبدیل این مجموعه به بزرگترین قطب فرهنگی پایتخت یاری اش کنند. او توضیحاتی کمی و آماری نیز درباره روند کار در بهشت زهرا (س) ارائه می دهد، از جمله می گوید برای هر فوتی 4 تماس با بهشت زهرا (س) گرفته می شود، به طور میانگین روزانه یک مهمان خارجی برای بازدید از حرم مطهر و مقبره الشهدا به اینجا مراجعه می کند، 2500 سرویس بهداشتی در مجموعه وجود دارد، 17 حلقه چاه در اطراف بهشت زهرا (س) آب مورد نیاز مجموعه را تامین می کنند و شبکه آب شرب با استفاده از آب شیرین کن در حال راه اندازی است و محرومیت بهشت زهرا (س) از آب شرب ظرف یک ماه آینده برطرف می شود، شب گذشته 1600 چادر در محوطه حرم مطهر برپا شده و زائران امام رضا (ع) از سراسر کشور ابتدا به اینجا می آیند، 12 ایستگاه صلواتی در مناسبت های مختلف به مردم خدمات می دهند، 70- 60 مادر شهید در بهشت زهرا (س) ثابت هستند که کانکس هایی برای اقامت با برخی تسهیلات در اختیار آنها قرار گرفته، دو سال است که قطعات شهدا روشن شده، میدان شهدا نام و محل دفن 30 هزار شهید را در یک نگاه در اختیار مراجعان قرار می دهد، طبق آمار 1888، مردم از خدمات بهشت زهرا (س) 97 و نیم درصد رضایت داشته اند، تطهیرکنندگان افتخاری می توانند فرم پر کنند و برای این کار آموزش ببینند تا دست کم به وظیفه شرعی غسل هفت میت عمل کنند.

توکلی نژاد همچنین از پروژه 12 هکتاری کف سازی بهشت زهرا (س)، کاشت 100 هزار درخت در حرم مطهر، چاپ کتاب خاطرات کارکنان بهشت زهرا، راه اندازی پژوهشکده تخصصی معادپژوهی، تدوین دایره المعارف مشاهیر و صد هزار مزار، تالیف زیارت مجازی قطعه شهدا، تغییر کلمه متوفیات به عروجیان و غسال به تطهیرکننده، احداث چهار طرح زیربنایی پل سرلشکر شهید صالحی، احداث زیرگذر، نورپردازی بهشت زهرا (س) و طرح تحول فضای سبز با نگاه فرهنگی و ... به عنوان سایر اقدامات انجام شده در دوران مدیریت خود بر بهشت زهرا (س) نام می برد.

شهید شهبازی تنها یک دوچرخه داشت

بعد از این به ملاقات مادر شهید شهبازی می رویم؛ مادری که در کانکسی کوچک نزدیک مزار فرزند برومندش ساکن است؛ کانکسی ساده و مفروش، با یخچال، سماور، چند عکس و از جمله عکس کودکی شهید شهبازی به دیوار و قرآن و کتاب دعا. مادر داغدار می گوید تنها فرزندش بسیار خوش سیما و خوش اندام بوده و برخلاف جوانان امروزی، سرمایه اش تنها یک دوچرخه بوده که با آن به تمام هیات های تهران سر می زده؛ دوچرخه ای که امروز در موزه شهدا به یادگار گذاشته شده است.

بازدید ما تمام شده است. در هوای گرم شب شهریورماه و زیر نور قطعه شهدا، به سمت اتوبوس خبرنگاران می رویم. درست است که می گویند خاک سرد است و فراموشی می آورد، اما بد نیست گاهی به اینجا سر بزنیم تا مرگ را از یاد نبریم، چون مطمئنا مرگ ما را از یاد نمی برد.