صراط: خاتم‌کاری، از جمله هنرهایی است که پیشینه‌ای کهن دارد. درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم‌سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد اما آنچه واقعیت دارد این‌که به درستی معلوم نیست، چه کسی برای نخستین بار به خاتم‌سازی روی آورده است. در دائرةالمعارف فارسی نیز آمده است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه درباره آن گفته می‌شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم‌ساز هنوز بر این عقیده‌اند که هنر خاتم‌سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است»
«خاتم»، ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظمکه با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف تشکیل می‌شود. تعداد این اضلاع پنج، شش، هفت، هشت و یا ۱۰ ضلع است.
خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن به دقت و حوصله زیاد، نیاز دارد. در لغت‌نامه دهخدا، خاتم‌ساز چنین معنی شده است: «آن‌که پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند.»
روش ساخت خاتم
هنرمند خاتم‌ساز، بتدا انواع چوب‌ها واستخوان‌ها را در رنگ‌های مختلف تهیه می‌کند؛ سپش آنها را با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا دو و نیم میلی‌متر می‌برد و ازآ نها مثلث‌هایی ساخته می‌شود که پس از سوهان‌کاری، تمام اضلاع آن به حالت دلخواه درمی‌آید.
خاتم کاری
اما این همه ماجرا نیست؛ خاتم‌ساز برای تکمیل طرح به مفتول‌های سیمی به صورت مثلث نیاز دارد که برای آماده‌سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می‌شود؛ پس از انت استاد خاتم‌ساز، طرح و اشکال مورد نظر را می‌کشد و این مثلث‌های چوبی، استخوانی و فلزی را کنار یکدیگر گذاشته و می‌چسباند و با نخ محکم می‌کند. بعد از چند ساعت، نخ‌ها باز شده و اضلاع، سوهان‌کاری می‌شوند. به آنچه در این مرحله به دست می‌آید، «پره» می‌گویند.
در مرحله بعدی، چهار عدد از پره‌های ساخته شده را کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم می‌چسبانند تا «توگلو» ساخته شود. در مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، شش ضلعی‌ها کنار هم قرار می‌گیرند و پس از چسبانده شدن با نخ محکم می‌شوند؛ حاصل این مرحله، یک طرح ستاره‌ای است که آن‌قدر تکرار می‌شود تا به شکل طرح مورد نیاز در آید.
طرح‌های ستاره‌ای، زیر فشار و پرس قرار می‌گیرند و با چند مرحله برش‌کاری و چسباندن لایه‌های بسیار نازک چوب دراطراف آنف طرح اولیه یک خاتم به وجود می‌آید. البته طی کردن این مراحل، به معنی پشت سرگذاشتن بیش از ۴۰۰ مرحله کاری است.
اوج خاتم‌سازی به دوران صفویه برمی‌گردد
اوج شکوفایی و تکامل هنر خاتم‌سازی در ایران به دروان صفویه برمی‌گردد. دراین دوران از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموش‌شده این کشور ازنو پایه‌گذاری شد و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته‌های خاتم‌کاری، منبت‌کاری، کاشی‌کاری و گره‌چینی، به ترمیم و ساختن ساختمان‌ها و آثار گذشته و بارگاه‌هاواماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان وهنرمندان این رشته دراین دوران در بدترین وسختترین شرایط زندگی می‌کردند.
درسال، ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان، رونق و توسعه‌ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس ازآن کارگاه‌های خاتم‌سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
هنر خاتم‌سازی بعد از انقلاب اسلامی در کارگاه خاتم‌سازی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه یافت و از آن زمان تاکنون سمت وسوی طرح‌ها تغییر یافته و با حذف طرح‌های خارجی توجه بیشتری به سنت‌گرایی معطوف یافته وازآن به بعد خط و نوشته وارد خاتم شد.
امروز، مهم‌ترین مراکز خاتم‌سازی درایران، اصفهان و شیراز و تهران هستند که البته اکثر خاتم‌سازان در تهران، اصفهانی یاشیرازی هستند.
چگونه خاتم خوب را بشناسیم؟
مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی ومنظم بودن طرح بستگی دارد که همهٔ اینها به مهارت استادکار در تهیهٔ مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود.
در کل می‌توان گفت: صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم، یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم، عدم تغییر در رنگ و شکل، مشخص نبودن ترمیم‌کاری‌ها و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار، قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال درسطح کار و زوایا و اضلاع، دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح از ویژگی‌های یک خاتم خوب است.
محصولات خاتم‌کاری شده باید دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آنها با پارچهٔ مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر سطوح خاتم دوری شود.
پس اگر همزمان با تعطیلات نوروز به اصفهان یا شیراز یا اصفهان رفتید و دلتان خواست و پول خرید خاتم داشتید، این هنر زیبا را از دست ندهید و قاب خاتم و ساعت خاتم و شکلات‌خوری و جای دستمال کاغذی خاتم بخرید.
«خاتم»، ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظمکه با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف تشکیل می‌شود. تعداد این اضلاع پنج، شش، هفت، هشت و یا ۱۰ ضلع است.
خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن به دقت و حوصله زیاد، نیاز دارد. در لغت‌نامه دهخدا، خاتم‌ساز چنین معنی شده است: «آن‌که پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند.»
روش ساخت خاتم
هنرمند خاتم‌ساز، بتدا انواع چوب‌ها واستخوان‌ها را در رنگ‌های مختلف تهیه می‌کند؛ سپش آنها را با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا دو و نیم میلی‌متر می‌برد و ازآ نها مثلث‌هایی ساخته می‌شود که پس از سوهان‌کاری، تمام اضلاع آن به حالت دلخواه درمی‌آید.
خاتم کاری
اما این همه ماجرا نیست؛ خاتم‌ساز برای تکمیل طرح به مفتول‌های سیمی به صورت مثلث نیاز دارد که برای آماده‌سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می‌شود؛ پس از انت استاد خاتم‌ساز، طرح و اشکال مورد نظر را می‌کشد و این مثلث‌های چوبی، استخوانی و فلزی را کنار یکدیگر گذاشته و می‌چسباند و با نخ محکم می‌کند. بعد از چند ساعت، نخ‌ها باز شده و اضلاع، سوهان‌کاری می‌شوند. به آنچه در این مرحله به دست می‌آید، «پره» می‌گویند.
در مرحله بعدی، چهار عدد از پره‌های ساخته شده را کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم می‌چسبانند تا «توگلو» ساخته شود. در مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، شش ضلعی‌ها کنار هم قرار می‌گیرند و پس از چسبانده شدن با نخ محکم می‌شوند؛ حاصل این مرحله، یک طرح ستاره‌ای است که آن‌قدر تکرار می‌شود تا به شکل طرح مورد نیاز در آید.
طرح‌های ستاره‌ای، زیر فشار و پرس قرار می‌گیرند و با چند مرحله برش‌کاری و چسباندن لایه‌های بسیار نازک چوب دراطراف آنف طرح اولیه یک خاتم به وجود می‌آید. البته طی کردن این مراحل، به معنی پشت سرگذاشتن بیش از ۴۰۰ مرحله کاری است.
اوج خاتم‌سازی به دوران صفویه برمی‌گردد
اوج شکوفایی و تکامل هنر خاتم‌سازی در ایران به دروان صفویه برمی‌گردد. دراین دوران از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموش‌شده این کشور ازنو پایه‌گذاری شد و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته‌های خاتم‌کاری، منبت‌کاری، کاشی‌کاری و گره‌چینی، به ترمیم و ساختن ساختمان‌ها و آثار گذشته و بارگاه‌هاواماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان وهنرمندان این رشته دراین دوران در بدترین وسختترین شرایط زندگی می‌کردند.
درسال، ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان، رونق و توسعه‌ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس ازآن کارگاه‌های خاتم‌سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
هنر خاتم‌سازی بعد از انقلاب اسلامی در کارگاه خاتم‌سازی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه یافت و از آن زمان تاکنون سمت وسوی طرح‌ها تغییر یافته و با حذف طرح‌های خارجی توجه بیشتری به سنت‌گرایی معطوف یافته وازآن به بعد خط و نوشته وارد خاتم شد.
امروز، مهم‌ترین مراکز خاتم‌سازی درایران، اصفهان و شیراز و تهران هستند که البته اکثر خاتم‌سازان در تهران، اصفهانی یاشیرازی هستند.
چگونه خاتم خوب را بشناسیم؟
مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی ومنظم بودن طرح بستگی دارد که همهٔ اینها به مهارت استادکار در تهیهٔ مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود.
در کل می‌توان گفت: صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم، یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم، عدم تغییر در رنگ و شکل، مشخص نبودن ترمیم‌کاری‌ها و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار، قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال درسطح کار و زوایا و اضلاع، دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح از ویژگی‌های یک خاتم خوب است.
محصولات خاتم‌کاری شده باید دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آنها با پارچهٔ مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر سطوح خاتم دوری شود.
پس اگر همزمان با تعطیلات نوروز به اصفهان یا شیراز یا اصفهان رفتید و دلتان خواست و پول خرید خاتم داشتید، این هنر زیبا را از دست ندهید و قاب خاتم و ساعت خاتم و شکلات‌خوری و جای دستمال کاغذی خاتم بخرید.
