صراط: سال‌هاست هالیوود به ظرفیت‌های عظیم فیلم‌های مذهبی و زندگی نامه پیامبران برای اقتباس سینمایی پی برده و بار‌ها زندگی حضرت عیسی ،موسی و پیامبران دیگر ادیان را بر نگاتیو‌ها ثبت کرده است . داستان‌های مذهبی برای کارگردانان سینمای جهان منبع الهام بوده و فیلم‌های حماسی و مذهبی نظیر:ده فرمان(سیسل .ب. دومیل)،شاه شاهان (سیسیل ب دومیل)، بزرگ‌ترین داستان عالم( جورج استیونز)، انجیل به روایت متی (پیرپائولو پازولینی)،مسیح(جان کریش)،شاه شاهان(نیکلاس ری)،کتاب زندگی(هال هارتلی)، مسیح ناصری (فرانکو زفیره لی) و رنج‌های مسیح(مل گیبسون) ساخته شده اند. اما متاسفانه شمارفیلم‌های سینمایی که تا کنون در مورد زندگی پیامبر اسلام ساخته شده، کمتر از تعداد انگشتان یک دست است. در شرایط کنونی که اهمیت ارائه تصویری ماندگار از رسول خاتم و اسلام از جانب مسلمانان، بیش از پیش احساس می‌شود این کمبود درعرصه سینمای ما به شدت به چشم می‌آید و برای ساخت فیلم‌های سینمایی بیشتری درباره زندگی گهر بار پیامبر اسلام نیازبه عزمی ملی دارد. به بهانه رحلت پیامبر اکرم در این نوشتار نگاهی گذرا به فیلم‌های «الرساله» یا «محمد رسول ا…(ص) »ساخته مصطفی عقاد، فیلم «محمد رسول ا…(ص)» اثر مجید مجیدی که این روزها بر پرده سینماهای کشور است وفیلم نامه «آخرین پیامبر» زنده یاد علی حاتمی کارگردان بی‌همتایی پرداخته ایم که اگر می‌بود آن رادر فیلم‌های افتخار آمیز سینمای ایران فهرست می‌کرد .امید که در نظر افتد.
مصطفی عقاد:باید داستانی را می‌گفتم که پلی میان دنیای غرب و اسلام باشد
نخستین و معروف‌ترین فیلم ساخته‌شده درباره پیامبر عظیم‌الشأن اسلام «محمد
رسول ا…(ص)»، است که داستان زندگی ایشان را از ۴۰سالگی تا وفات به تصویر
می‌کشد.این فیلم نخستین تجربه کارگردانی مصطفی عقاد فیلم ساز فقید سوری
است. وی این فیلم را با بازی تعدادی از چهره‌های سرشناس سینما ی جهان همچون
«آنتونی کوئین»، «ایرنه پاپاس»، «مایکل آنسارا»، «جانی سکا» و «مایکل
گادفری» ساخت. فیلم به تایید انجمن اسلامی عربستان، دانشگاه اسلامی الازهر،
انجمن شیعیان لبنان و دیگر مراجع شیعه و سنی رسیده‌است.با این که موضوع
اصلی فیلم زندگی حضرت محمد (ص) است سازندگان فیلم به خاطر «احترام به
باورهای مسلمانان» چهره پیامبر، علی بن ابوطالب(ع) و خلفای راشدین را نشان
نداده‌اند و حتی در تیتراژ آغازین فیلم نیز ذکر می‌شود: « چهره حضرت محمد
در این فیلم نشان داده نمی‌شود» بازیگران به جای صحبت با پیامبربا دوربین
صحبت می‌کنند و در تنها سکانسی که حضرت علی(ع) حضور دارد تنها شمشیر
ذوالفقارایشان نشان داده می‌شود. درحقیقت شخصیت اصلی فیلم حمزه عموی
پیامبراست. عقاد این فیلم را در دو نسخه انگلیسی زبان با بازی «آنتونی
کویین »و نسخه‌ای جداگانه با بازیگران عرب‌زبان فیلم برداری کرد.
وی برای ساخت این فیلم در هالیوود با مقاومت‌هایی روبه رو شد و چاره‌ای جز
این نداشت که برای تامین بودجه لازم به خارج از ایالات متحده برود.از آنجا
که هیچ فردی حاضر به سرمایه‌گذاری روی پروژه نبود، فیلم در آستانه تعطیلی
قرار گرفت. عربستان سعودی و مراکش ابتدا اجازه فیلم برداری در کشورشان را
صادر کردند اما پس از آن که کار آغازشد، مقامات این دو کشور از این تصمیم
منصرف شدند و عقاد مجبورشد با حمایت معمر قذافی رهبر لیبی، کار را در لیبی
به پایان برساند. هزینه تولید فیلم رقمی حدود ۱۷ میلیون دلار شد.عقاد و
گروهش چهار ماه و نیم زمان صرف ساخت دکورهای شهر مکه و مدینه کردند تا این
دو شهر کاملا شبیه زمان پیامبر (ص) به نظر برسد. عقاد سال ۱۹۷۶ در
گفت‌وگویی اظهار کرد: «ساخت این فیلم به لحاظ شخصی برای من اهمیت بسیار
داشت. فکر کردم باید داستانی را بگویم که پلی میان دنیای غرب و اسلام
باشد».
آن چه در دیدار مصطفی عقاد کارگردان
« محمد رسول ا..(ص)»با امام موسی صدر گذشت
پس از نمایش فیلم «محمد رسول ا…(ص)» در سینماهای آمریکا درسال ۱۹۷۷ ،امام
موسی صدر با کارگردان این فیلم مصطفی عقاد ملاقات کرد . در این ملاقات امام
موسی صدر نکاتی برای اصلاح بخش‌هایی از این فیلم پیش از اکران عمومی آن در
کشورهای مسلمان مطرح کرد.امام صدر به چند صحنه از فیلم عقاد اشاره کرد و
گفت اگر این صحنه‌ها حذف شود، شاید اشکال‌ها و ایرادها هم برطرف شود. از
جمله این ایرادها، صحنه طبل زدن هنگام فتح مکه و شعار «ا…اکبر کبیراً» است،
چرا که فتوحات پیامبر، ساده و به دور از مظاهر مادی بود و طبل زدن از این
سادگی می‌کاهد حتی اگر جلوه‌های سینمایی، این صحنه را اقتضا کند. ایراد دوم
مربوط به جایی است که ابوسفیان هنگام فتح مکه در حالی که شعله‌های آتش در
اطراف او زبانه می‌کشد می‌گوید: «قلمروی فرمانروایی محمد گسترده شده است.» و
بلال مؤذن پیامبر در پاسخ او می‌گوید: «این قلمروی نبوت است نه
فرمانروایی». ایراد سوم نیزمربوط به پایان فیلم است که سازندگان از مقامات
لیبی به سبب تلاش در تولید این اثر سینمایی سپاسگزاری می‌کنند. امام موسی
صدر به مصطفی عقاد گفت: «وقتی شنیدم تماشاگران فیلم در آمریکا درباره
جزئیات آن صحبت می‌کنند و می‌گویند پخش این فیلم، با اعلام موافقت کمیته
الازهر و مجلس اعلای شیعیان در لبنان آغاز می‌شود، احساس سربلندی کردم.
نام مجلس همراه با این فیلم جاوید، جاودانه شد.» به گزارش روابط عمومی
موسسه، امام موسی صدر به وی گفت: «در مورد شخصیت پیامبر اعظم، حضرت
محمد(ص)، چه کرده اید؟ آیا تصویر و صدای ایشان را پخش می‌کنید؟ تصور
نمی‌کنید به تصویر کشیدن شخصیت پیامبر که نماد رسالت و ابدیت است و به
بی‌نهایت پیوسته است، موجب محدود کردن این شخصیت می‌شود و ایشان را از
مفهوم ایمانی خارج می‌کند؟» مطصفی عقاد پاسخ داد: «خیال تان راحت باشد. ما
متعهد شده ایم که چهره پیامبر ،امام علی (ع)، خلفای راشدین و اصحاب ده
گانه‌ای را که پیامبر به آنان مژده بهشت داده است، به تصویر نکشیم.» عقاد
در پاسخ امام صدر درباره نویسنده فیلم نامه گفت: «آقای السهار و الحکیم آن
را نوشته اند.» امام صدر از موضع علمای اسلام نیز پرسید و عقاد برگه
موافقت کمیته مربوط در دانشگاه الازهر را به ریاست شیخ الازهر، دکتر محمد
الفحام، به ایشان نشان داد. فیلم «محمد رسول ا…(ص)»در قاهره و در اکران
خصوصی برای امام موسی صدر و ۹ نفر به نمایش درآمد، اما در یک سوم اول
فیلم، برق قطع شد و امام موسی صدرو دیگر حاضران در حالی که چشمان شان از
فرط گریه سرخ شده بود، از سالن سینما بیرون آمدند. امام موسی صدر گفت: «
آرزویم این بود فرصت مشاهده این فیلم درروز عید فطر برای لبنانی‌ها فراهم
می‌شد. در چنین موقعیتی هم به ایمان همه مسلمانان افزوده می‌شد و هم
مسیحیان لبنان همچون مسیحیان عرب با اسلام، این دین آزادی و عدالت و یاری
مظلوم و محروم، بیشتر آشنا می‌شدند.»
تنها فیلم نامه حاتمی که آن راکامل نوشت
محمدمهدی دادگو تهیه‌کننده «هزاردستان» و یکی از دوستان نزدیک زنده‌یاد
علی حاتمی «آخرین پیامبر» را از معدود فیلم نامه‌هایی دانست که علی حاتمی
آن را به صورت کامل نوشته است. وی اظهار می‌کند: حاتمی مدت‌ها تحقیق می‌کرد
و با روحیات خاصی که داشت شب‌ها با وضو سراغ کار می‌رفت. دل می‌سپرد و
فیلم نامه را می‌نوشت و آن را تمام و کمال نوشته و چیزی باقی نگذاشته است،
هر چند در قید و بند نوشته نبود و به عنوان کارگردانی خلاق و بدیهه‌ساز
برای بداهه هم جا می‌گذاشت، اما این فیلم نامه را کامل نوشته است. حتی همان
سال‌ها برای این که از روایات و احادیث فیلم نامه اطمینان پیدا کند، از
رییس مجمع «تقریب مذاهب» مشاوره گرفت که کار تایید شد و مورد توجه قرار
گرفت. همان موقع می‌خواست آن را بسازد، اما چون پروژه عظیم بود و مقدمات
زیادی لازم داشت و باید بخش‌هایی در مصر و جاهای دیگر گرفته می‌شد آن را به
پس از فیلم«جهان پهلوان تختی» موکول کرد و مدام می‌گفت: «خدا عمری به من
دهد تا کار را شروع کنم» که تقدیر این بود آخرین پیامبر ساخته نشود.
حاتمی بعد از این که فیلم‌نامه «آخرین پیامبر» را به آن مرکز تحویل داد و
به مرحله ساخت نرسید در یک فرصتی می‌خواست آن فیلم‌نامه را چاپ کند که مرگ
امانش نداد.امید روحانی منتقد سینما و از همراهان نزدیک علی حاتمی در این
خصوص می‌گوید: تمام فیلم‌نامه با شیوه‌ای برای گریز از سبک اجرایی مصطفی
عقاد در فیلم «الرساله» یا همان «محمد رسول ا…(ص)»نوشته شده بود. چون
همان‌طور که در فیلم مصطفی عقادشاهد هستیم، برای نشان دادن حضرت محمد (ص)
از شیوه‌هایی همچون دوربین از نگاه پیامبر و … که نشانه‌هایی از حضور معصوم
را به تماشاگر منتقل کند،استفاده شده است. اما تاکید علی حاتمی این بود که
از این شیوه استفاده نکند، بنابراین او از شیوه نمایش ایرانی به این صورت
که اجرای آن را به «شبیه‌خوانی» تبدیل کند استفاده کرد. به هرحال این شیوه
خاص «حاتمی» بود و خودش هم می‌توانست آن را بسازد و هر فصلی که می‌نوشت،
دکوپاژ می‌کرد که برای ساخت آماده باشد. از حاشیه‌نویسی دست نوشته‌های علی
حاتمی مشخص است که علاوه بر قرآن از منابع متنوعی استفاده کرده و با
صاحبنظرانی هم مشورت و مکاتبه داشته است. این فیلم‌نامه همانند کارهای قبلی
حاتمی از ویژگی خاصی که فقط خود حاتمی می‌توانست به آن بپردازد؛ بهره برده
است.
زنده یادعلی حاتمی در بخشی از توضیحاتی که درباره فیلم «آخرین پیامبر» به
قصد نظرخواهی به روحانی نوشته آورده است:« …. شایسته است متن فیلم «آخرین
پیامبر» محمد رسول ا… (ص) به جای دو بخش در سه‌بخش، به ترتیب از تولد تا
بعثت، از بعثت تا هجرت و از هجرت تا رحلت تهیه شود.توضیح مجدد: رحلت حضرت
ختمی مرتبت (ص) به صورت نمادین در بخش اول طی صحنه‌ای الحاقی با خروج
اسامه، فرمانده لشکر اسلام و منتخب حضرت رسول اکرم (ص) از جوار بستر
ارتحال و تشرف به بارگاه ملکوتی آن حضرت با استفاده از شیوه‌های نمایشی
نوین موردپسند تماشاگر امروزی انجام می‌پذیرد. برای جذب تماشاگر جوان (که
دین اسلام حقیقتا دین جوانان است) حتی الامکان صحنه‌های غم افزا و منتج به
افسرده حالی را به اشاره و در عوض به صحنه‌هایی که مسبب شادابی و سلحشوری و
مصفای دل و جان و روح است بپردازیم که مبشر خلق و خوی محمدی است.همچنین به
دلیل حفظ وحدت مذاهب اسلامی که از اهداف اصلی تهیه این فیلم مبارک است
صحنه پایانی (فینال) فیلم صحنه موثر و پرشکوه حجة الوداع است که در حقیقت
به نوعی یک جمع بندی عینی است از آنچه در طول ۲۳ سال رسالت آخرین پیامبر
خدا محمد مصطفی (ص) بر اسلام عزیز و پیامبر عظیمش گذشت. در صحنه موخر با
شیوه نمایشی حرکت به آینده (فلاش فوروارد) عظمت اجتماع امت اسلامی را
متشکل از ملل گوناگون همه در یک رخت و یک هیئت برگرداگرد خانه خدا در
مناسک حج، پس از ۱۴قرن بقا وعالمگیری این دین مبین در برابر دیدگان جهانیان
به نمایش می‌گذارم، انشاء ا..»
«آخرین پیامبر» به روایت انتظامی
عزت ا… انتظامی که در بیشترکارهای زنده یاد علی حاتمی با او همراه بوده است
درباره «آخرین پیامبر» می‌گوید: «زین‌العابدین رهنما» کتاب زیبا و قشنگی
در باره حضرت محمد (ص) نوشته بود وعلی حاتمی تصمیم گرفت براساس این کتاب
فیلم‌نامه‌ای بنویسد و آن را در قالب سریال بسازد. به اتفاق ایشان به منزل
رهنما رفتیم و اجازه این کار را گرفتیم .فیلم‌نامه آماده شد و گفتند حاتمی
باید به قم برود تا اجازه ساخت آن را بگیرد . فیلم نامه آنجا رد شد و
حاتمی آن را به رهنما برگرداند. حاتمی خیلی دوست داشت در باره حضرت محمد
(ص) کاری انجام دهد به همین خاطر فیلم نامه دیگری رابا نام «آخرین پیامبر»
نگاشت و آن را به همراه دو فیلم نامه به نام‌های «آق بانو» و
«گاردن‌پارتی» به من داد تا آن را بخوانم و نظرم را بدهم. خیلی از آن خوشم
آمد اما پیشنهاد کردم برای این که فضای کار درست درآید بهتر است این
اثردر کشورهای عربی ساخته شود و نظر خود حاتمی هم همین بود. فیلم نامه
نیزمورد تأیید مراجع قم قرار گرفت. پروژه بسیار عظیمی بود و پس از سریال
«هزاردستان» تنها سریالی بود که دوست داشتم در آن بازی کنم که متاسفانه
نشد. حاتمی می‌خواست دولت‌های دیگر را برای ساخت این مجموعه به مشارکت دعوت
کند که مرگ مهلتش نداد. با وجود این که فیلم نامه«آخرین پیامبر» کامل است
اما شخص دیگری نمی‌تواند این کار را بسازد در واقع سبک حاتمی این گونه بود
که فیلم نامه هایش را کامل نمی‌نوشت اما وقتی می‌خواندیم به پیکره کار پی
می‌بردیم.
فیلم «محمد رسول ا…(ص) »به کارگردانی مجید مجیدی این روزها همچنان در جلب
نظر مخاطبان موفق است و اکران آن در برخی کشورهای جهان نگاه محافل سینمایی
را به این پروژه عظیم و فاخر سینمای ایران معطوف کرده و به عنوان نماینده
سینمای ایران برای رقابت‌های اسکار معرفی شده است. مجیدی در گفت و گویی
باوبسایت رسمی این فیلم به نکات جالبی در خصوص ساخت «محمد رسول ا… (ص)»
اشاره کرده است . برای ساخت فیلم ودر تحقیقات میدانی به جاهای زیادی
مراجعه کردیم. درهرجایی که تصور می‌کردیم ردی از اسلام موجود باشد حاضر
شدیم ولی هیچ چیز وجود نداشت. در عربستان منبع و زمینه‌ای برای تحقیق و
استنباط علمی نبود و مراکزی که قبلا وجود داشتند همه تخریب شده بودند. برای
این‌که بدانیم سعدیه کجاست سفر پرمخاطره‌ای را طی و گروهی را پیدا کردیم
تا ما را به آن بادیه ببرند. تیر ۸۹ به آنجا رفتیم و از مردم روایت‌های
شفاهی هم در مورد حلیمه و پیامبر شنیدیم.حتی خانه حلیمه را هم پیدا و آن جا
رابازسازی کردیم. شهری را هم که مادر پیامبر در آن فوت می‌کند وهیچ‌کس از
آن اطلاعی ندارد نیزبا مشقت بسیار پیدا کردیم که حدود صد کیلومتر با مدینه
فاصله دارد. چون محل دفن حضرت آمنه الان تبدیل به یک میدان شده است اصلا
نمی‌توانستیم در آن محل توقف کنیم. فقط باخودرو دور زدیم و خیلی مخفیانه
فیلم گرفتیم. جمع‌آوری اطلاعات کار بسیار سختی بود و چون می‌خواستیم روح
وقایعی را که بر پیامبر گذشته است به تصویر بکشیم محدودیت‌هایی داشتیم که
باید آن‌ها رادر نظر می‌گرفتیم. دو سال در مورد تاریخ، جغرافیا، آداب
زیستی، نحوه زندگی در شرایط مختلف اقلیمی و خود شخصیت‌های تاریخی قصه تحقیق
کردیم و تمام ریشه‌های تاریخی را به دست آوردیم و به بازیگر انتقال دادیم .
هیچ جایی در تاریخ در باره سکانس دریا نیامده و فقط گفته شده است پیامبر
در بازگشت از نزد بحیرا از کنار دریا رد شده‌اند ولی مواجهه با چنین اتفاقی
را ما ساخته‌ایم. برای تمرکز مخاطب بر شخصیت‌های اصلی در شخصیت‌پردازی به
شخصیت‌های اصلی بسنده کردیم .چون امکان پرداختن به شخصیت‌های متعدد وجود
نداشت و روایت را گسیخته می‌کرد برخی شخصیت‌ها را حذف کردیم .چون نمی‌توان
بدون مبنای تاریخی شخصیت تولید کرد با کم‌ترین داده‌ها فیلم‌نامه را پیش
بردیم. کار غریبی بود و باید وارد یک وادی پیچیده می‌شدیم که هیچ منبع
تاریخی و جغرافیایی و تصویری در موردش وجود نداشت. بهترین مقطعی که
می‌توانستیم با ورود به آن اسباب اختلاف بین شیعه و سنی را فراهم نکنیم
مقطع کودکی پیامبر بود که در عین حال سخت‌ترین بخش داستان است. معماری دقیق
مکه وبت‌ها از لایه لایه‌های تاریخ پیدا شدند و محققانی که در حوزه تصویر
کار کرده بودند این تصاویر را به ما دادند.
احمد صبریان
