در اغلب برنامه‌ها و حتی سریال‌های تلویزیونی موضوعی دستمایه طنز و شوخی قرار می‌گیرد و مواجهه مردم با هر کدام از این شوخی‌ها متفاوت است. ممکن است یکی با شوخی ارتباط خوبی بگیرد و یکی هم نه و به شدت واکنش نشان دهد و حتی ناراحت هم شود و اعتراض کند. در این چند ساله در حالی که ظرفیت شوخی مخاطبان تلویزیون، سینما و حتی مسئولین به شدت پایین آمده است، رامبد جوان بخشی را به نام «خنداننده شو» که قبلترها خنداننده برتر نام داشت، به برنامه اضافه کرد که این روزها به تازگی مراحل پایانی آن برگزار شده است.
به گزارش فارس با «امیر کربلایی زاده» بازیگر تلویزیون، سینما و کمدین برنامه «خندوانه» که این روزها به دلیل سپری کردن دوران نقاهت خود در منزل و مشغول تحقیق و مطالعه روی موضوع استندآپ است، درباره تاریخچه استندآپ کمدی در ایران و جهان گفت‌وگو کردیم.
**آقای کربلایی‌زاده؛ این روزها استندآپ در ایران و مخصوصا برنامه‌های تلویزیونی اصطلاحا گرفته و کاربرد زیادی پیدا کرده است، اما خیلی‌ها نمی‌دانند که دقیقا استندآپ از کی و چگونه در ایران شکل گرفت.
- سال ۹۰ نمایشی به نام «چی شد که من مار خوردم» را روی صحنه بردم. این نمایش استندآپ و درام نمایشی بود و آن زمان من تازه با واژه استندآپ آشنا شدم و بعد از تحقیق‌هایی که داشتم متوجه شدم که بعد از انقلاب هیچ کس استندآپ کار نمی‌کرد، بلکه افرادی جوکر بودند و جوک می‌گفتند و هنرمندانی هم تقلید صدا می‌کردند و افرادی هم شومن بودند. در صورتیکه استندآپ با همه اینها متفاوت است.
** یعنی شما اولین استندآپ کمدی خود را در نمایش اجرا کردید؟
- بله، در همان سالها زمانی که هنوز هیچکس با واژه استندآپ کمدی آشنا نبود، اولین استندآپ کمدی مستقل را در سال ۹۱ در تهران اجرا کردم و خیلی از دوستان دور و نزدیک خودم را دعوت کردم. آن زمان در مرکز هنرهای نمایشی بندی به نام استندآپ کمدی وجود نداشت و به این دلیل که ممکن بود صدور مجوز سالها به طول بیانجامد، مجبور شدم سالها بدون مجوز اجرا کنم و مدام این نگرانی را داشتم که نکند مرا دستگیر کنند، اما می‌دانستم راهی را شروع می‌کنم که می‌تواند اتفاقی نو در ایران باشد و جوان‌های بسیاری را به سمت این هنر جذب کند.
**شما تفاوت استندآپ‌کمدین را شومن و جوکر در چه می‌دانید؟
- من در استندآپ کمدی شعاری دارم که در دنیا هم همین است و آن هم خنده همراه با اندیشه است و معتقدم که این هنر جزو هنرهای نمایشی است نه هنرهای سرگرمی! در هر کدام از این هنرها کار خاصی انجام می‌شود، اما در استندآپ کمدی ممکن است از تمامی هنرها استفاده شود، لطیفه، تقلید صدا و ... همان چیزی است که در اینجا استفاده می‌شود. اما حتما چیزی را مورد هدف خود قرار داده که تماشاگر را به اندیشه و تفکر فرو می‌برد.
** استندآپ کمدی چه ویژگی‌هایی دارد؟
- در جاهایی کمدین دچار همذات پنداری می‌شود و نقطه مشترک پیدا می‌کند و به آن اتفاق فکر می‌کند و اگر خودش عامل آن اتفاق باشد سعی می‌کند آنها را تقبیح، تصحیح و یا حتی اگر خوب باشد تقویت کند. استندآپ‌ها به صورت غیر مستقیم ذهن شما را درگیر مسائل مختلفی می‌کند که شاید عامل اصلی بوجود آمدن شما یا دیگرانی باشند که شما به آن نکته فکر می‌کنید. بهتر است بگوییم که شما را دچار اندیشیدین و تفکر می‌کند.
**ماجرای حضورتان در «خندوانه» چه بود؟
- در همه جای دنیا شوهای موفق تلویزیونی باعث مطرح شدن هنرهای جدید شدند و خندوانه هم شوی بسیار موفقی بود که من در همان فصل‌های ابتدایی دعوت به همکاری در این برنامه شدم و در اولین دیدارم با رامبد جوان اولین استندآپ کمدی‌ام را برایش اجرا کردم که با موضوع انواع خندیدن بود و همان هم از تلویزیون پخش شد. رامبد آن اجرا را خیلی دوست داشت و بعدها در اتاق فکر برنامه به این نتیجه رسیدند که این آیتم ادامه پیدا کند تا اینکه به مسابقه خنداننده برتر رسید. شاید اگر اشتباه نکنم یکی از اولین کمدینهای این برنامه بودم. بعد از خنداننده برتر مردم با این نوع اجرای تلویزیونی آشنا شدند و تحقیق‌های مفصلی هم درباره این موضوع انجام شد و کتابی به نام «خنداننده شو» جمع‌آوری شد و قبل از خنداننده شو ۱ در اختیار مردم قرار گرفت.
* *خیلی‌ها معتقدند که خندوانه باعث آشنایی مردم با واژه استندآپ کمدین شده است، شما هم این موضوع را قبول دارید؟
- بله درست است. خندوانه باعث مطرح و آشنا شدن مردم با استندآپ کمدی به عنوان یک برنامه تلویزیونی موفق شد. اگر این اتفاق نمی‌افتاد درست است که من راه خودم را ادامه می‌دادم اما مسیرم برای معرفی این حرفه طولانی‌تر می‌شد و بعد از حضورم در خندوانه توانستم مجوز این هنر را دریافت کنم و بعد از آن نمایش «صلح جهانی علیه تروریسم روانی» را با مجوز در سه سالن اجرا کنم. در اصل اولین استندآپ کمدینی بودم که مجوز استندآپ اجرا کردن را در سالن‌های نمایشی داشت. الان هم فردی را استندآپ کمدین می‌دانم که اجرای مستقل داشته باشد در غیر اینصورت همه را هنرجو و هنردوست و علاقه مند به استندآپ کمدین می‌دانم.
** در فصل پنجم از این برنامه کمدینهای جدیدی به اجرای استندآپ پرداخته‌اند. شما اجرای آنها را دیده‌اید؟
- استندآپ‌هایی که در حال حاضر پخش می‌شود توسط هنرجوهای بازیگری اجرا می‌شود که در حال تجربه کردن هستند و نباید از آنها انتظار داشت که در ابتدای کار بتوانند اجرای خیلی خوبی داشته باشند. من هنوز استندآپ برخی از بچه‌های خندوانه را ندیدم و نمی‌دانم که این صحبت‌هایی که اخیرا شنیده می‌شود صحت دارد یا نه. اما این دیگر راه سختی است و باید تحمل‌هایمان را بالا برده و بگذاریم یکسری چیزها حتی به اشتباه اتفاق بیفتند چراکه اتفاق نیفتادنش خیلی بدتر است و پاک کردن صورت مسئله خوب نیست و بهتر است که باشد و آرام آرام نواقصش برطرف شود. خنداننده شو دومین تجربه برنامه خندوانه برای ارائه یک برنامه برای معرفی و جا افتادن فرهنگ استندآپ کمدی به عنوان یک هنر نقد کننده و چالش برانگیز و هنری است که علاوه بر خنداندن مردم را به تفکر دعوت می‌کند. قطع به یقین در این مسیر چالش‌هایی را هم باید گذراند و باید علاوه بر تشویق برنامه و رصد آن کمک کرد تا این برنامه با تمامی کم و کاست‌ها پیش ببرد. باید مقاله‌هایی برای بچه‌ها ترجمه شود و اینها کارهایی است که تفاوت بین استندآپ کمدی، خنداننده شو و سایر برنامه‌هایی است که اخیرا در تلویزیون تحت عنوان مسابقه‌های مختلف به نمایش درآمده است و هیچ تفکری هم پشت آن نیست و صرفا برای پر کردن آنتن تلویزیون بوده است.
* فکر می‌کنید چه آینده‌ای در انتظار کمدینهای برتر خندوانه است؟
- افرادی که به مرحله بعدی این مسابقه‌ها در خندوانه می‌رسند قطعا اجراهای بعدی‌شان بهتر از قبلی‌ها خواهد بود و به نسبت اوایل با واژه استندآپ نزدیک‌تر شدند چراکه تجربه روی صحنه بودن را پیدا کردند و با نواقص خود آشنا شدند.
** اساس انتخاب داورهای مسابقه خنداننده شو بر چه مبنایی است؟
- من هیچگاه در سیاست‌گذاری خندوانه دخالت نکردم و از همان اول هم هنرمند مستقلی بودم که به خاطر هنر استندآپ به این برنامه دعوت می‌شدم و به طور یقین افرادی که این سیاست‌گذاری‌ها را پایه ریزی می‌کنند اهداف مشخصی دارند که برای من هم قابل احترام است و اگر از من کمکی بخواهند برایشان انجام می‌دهم.
** مرز میان هجو، شوخی و طنز را در چه می‌دانید؟
- باید درصد جنبه عمومی همه آدم‌ها آزمون و خطا شود. خیلی چیزهایی که در سالهای گذشته قبیح و زشت بود امروزه زشت نیست و فرهنگ و اقبال و جنبه عمومی مردم تغییر کرده است. حالا در یک برنامه باید درصد اقبال عمومی را اندازه گیری کنیم و ببینیم درصد مردم نسبت به یک جمله و شوخی به چه صورت است؟ استندآپ کمدی در اروپا و امریکا براساس شوخی‌های جنسی یکی از خصوصیان خیلی از استندآپ کمدین‌ها است چراکه جنبه عمومی آنجا با ایران فرق دارد و هنرمند با عریان ترین شکل ممکن وارد خصوصی ترین شرایط آدم‌ها می‌شود و آنها را به نهایت خنده می‌رساند، اما در پس همان شوخی‌های جنسی شما متوجه نیشه و کنایه‌های عمیق هنرمند می‌شوید و مسائل روانشناختی و روانی آدم‌ها را مورد هدف قرار داده است. اما این موضوع در کشور ما به آن شکل عرف نیست و هنرمند باید حواسش به این مورد باشد.
** اما بالاخره هر برنامه‌ای باید با توجه به فرهنگ کشور مربوطه ساخته شود. این مشخص است که هر فردی در مواجهه با یک شوخی نظر و سلیقه‌ای دارد، اما هنوز قانون و خط کشی مشخصی برای این جریان وجود ندارد.
- بله، زمانی هست که از نظر منِ نوعی کمدین مربوطه از خط قرمز رد شده اما از نظر خانم یا آقای ایکس او از خط قرمز رد نشده و این بستگی به سلیقه‌های مختلف مردم در جامعه دارد. همانطور که اشاره کردید ما هنوز هم در مرکز هنرهای نمایشی یک خط مشی مشخص نداریم که تعیین کننده رفتار حرفه‌ای افراد باشد و هنرمند در سردرگمی به سر می‌برد. ناگفته نماند این خط مشی نباید سلیقه فلان مسئول و فلان خانم و آقا باشد.
** در شرایط فعلی برنامه‌سازی در تلویزیون اغلب مردم به سمت برنامه‌هایی می‌روند که حرف تازه‌ای برای گفتن دارند. به نظر شما تفاوت برنامه‌های پرمخاطب با سایر برنامه‌ها در چیست؟
- امروزه برنامه‌هایی در جامعه ما موفق هستند که بتوانند فضای عمومی جامعه را مقداری از کج سلیقگی و تندروی‌های سلیقه‌ای خارج کند. راز موفقیت خندوانه در این است که یکسری از تابوهایی را در سازمان صدا و سیما شکسته است. مثل خواندن و دست زدن که قبل از خندوانه چنین چیزی در تلویزیون ندیده بودیم و این برنامه توانست با این اتفاق جای خود را بین مردم باز کند و اگر نکاهی به برنامه‌های تلویزیونی داشته باشید می‌بینید که مردم به سمت تماشای برنامه‌هایی می‌روند که نسبت به برنامه‌های دیگر جسارت بیشتری داشتند و این جسارت گاهی اوقات با آزمون و خطا همراه بوده است.
** شوخی‌ها به چند دسته تقسیم می‌شوند. شما در استندآپ کمدی‌هایتان بیشتر به کدام دسته توجه بیشتری دارید؟
- در تمام دنیا استندآپ کمدی‌ها بر اساس شوخی‌های سیاسی، جنسی، دینی و اجتماعی تعریف می‌شود و با توجه به شرایط جامعه و فرهنگ ما فقط می‌توانیم شوخی اجتماعی کنیم و اگر هم بخواهیم کمی سیاسی ورود کنیم که به سیاسیون برمی‌خورد این در صورتی است که در استندآپ کمدی کمدین‌ها تنها موجوداتی هستند که می‌توانند با تمامی آدم‌های روی زمین شوخی کنند. همان سوژه‌های اجتماعی هم در پرداخت ما را محدود می‌کند و به همین خاطر استندآپ کمدی در کشور ما یکی از سخت‌ترین هنرها است چراکه خیلی‌ها جنبه پذیرش سلیقه‌های متفاوت را ندارند و اگر از یک اجرای من خوششان نیاید بارها به من فحاشی می‌کنند و ... این اصلا درست نیست که برخی‌ها به خود این اجازه را می‌دهند که درباره این هنر نوپا به راحتی حرفی زده و قضاوت کنند. ما در شوخی دنبال این هستیم با کنایه‌ای که ابزارش کمدی و طنز و خنده هست مواردی را گوشزد کنیم و این در مورد همه نوع شوخی مصداق بارز دارد. چه بسا چندین نفر با دیدن برخی استندآپ‌ها به نکات اخلاقی بدی که دارند پی ببرند و در صدد رفع آن بربیایند. حتی شاید جالب باشد بدانید برخی از روحانیون در سخنرانی‌هایشان از استندآّپ کمدی استفاده می‌کنند و عموما جزو آندسته هستند که مردم دوستشان دارند. آنها در بستر کمدی نیشه و کنایه‌های اخلاقی می‌زند.
** ادامه راه استندآپ کمدی را در ایران چطور می‌بینید؟
- راه بسیار سختی در انتظار استندآپ کمدی و این هنر نوپا است و به نظرم اصحاب رسانه ضمن به چالش کشیدن بخش‌های مختلف باید یار وفادار این هنر باشند وگرنه این هنر تحریف و نابود می‌شود در حالی که می‌تواند ابزاری برای بیان خیلی از ناهنجاری‌های سیاسی اجتماعی دینی و جنسی با ابزار کمدی شود و می‌تواند ابزار فوق العاده‌ای برای تصحیح جامعه ما شود.
