در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «بررسی آشفتگی ها در بازار خودرو و راه حل‌های فوری تسویه بازار» آمده است: صنعت خودروسازی پتانسیل بالایی در ایجاد اشتغال و نقشی مؤثر در رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور دارد. پس از سال‌های متمادی تجربه اعمال تحریم‌های فعال، آمریکا و جامعه جهانی آسیب‌پذیری ایران در مورد تحریم‌ها را به خوبی شناخته‌اند. به طور کلی هدف اصلی در تحریم صنعت خودروسازی کشور، تحت تأثیر قرار دادن اشتغال حوزه تولید و درآمدهای ناشی از صادرات از این بخش است به نحوی که بتواند تلاش دولت ایران برای کاهش اتکا به صادرات نفت و ایجاد اشتغال در بخش‌های غیرنفتی را محدود کند.
بازار خودرو کشور همانند دیگر بازارها از ابتدای سال جاری تاکنون دستخوش آشفتگی شده است، هرچند بستر این آشفتگی و نابسامانی در تیرماه سال 1396 با تصویب نامه ممنوعیت ثبت سفارش و حذف‌گری‌مارکت‌ها و تخلف‌های وارداتی پس از آن آماده بود. به عبارت دیگر خروج آمریکا از برجام و عدم همکاری پژو و رنو و همچنین شوک بزرگ ارزی و اخلال در دیگر بازارها مزید بر علت عدم تعادل در بازار خودرو شد. دولت در اکثر بازارهای نامتعادل ورود کرد و به طور نسبی موجبات تعادل در آنها را فراهم کرد اما در بازار خودرو شاید به دلیل تبعاتش، تصمیم‌گیری جهت تسویه بازار و حذف رانت‌جویی‌های شکل گرفته را به تأخیر انداخت و در این بین تغییر مرجع ثبات‌ساز از شورای رقابت به سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان و همچنین تغییر وزیر صمت مزید بر علت شد.
در این مطالعه به طور خلاصه وضعیت موجود این صنعت با تکیه بر میزان تولید خودرو، صنعت قطعه‌سازی و واردات قطعات منفصله، بررسی قیمت تمام شده و مبالغ فروش در دو شرکت ایران خودرو و سایپا مورد تحلیل قرار گرفته است. در بخش‌های بعدی نیز چالشها و چرایی آشفتگی صنعت خودرو مورد بررسی قرار گرفته است. در انتها راهکارهای بهبود وضعیت و برون‌رفت از بحران در قالب دو برنامه کوتاه‌مدت و بلندمدت ارائه شده است.
۱. وضعیت موجود صنعت خودروسازی کشور
الف: تولید خودرو
وضعیت تولید مطابق نمودار 1 نشان می‌دهد تولید خودرو در 10 ماهه اول سال 1397 با کاهش ۳۵.۴ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل به ۸۱۲ هزار و ۹۷۹ دستگاه رسیده است. روند کاهش تولید خودرو که از اردیبهشت ماه سال 1397 شروع شده بود در شهریورماه متوقف شد و رو به افزایش گذاشت اما در آبان ماه سال 1397 مجدداً روند کاهشی ادامه پیدا کرد. میزان تولید خودرو در دی ماه سال 1397 نسبت به آذرماه 21 درصد رشد را نشان می‌دهد.
روند تولید خودرو در 10 ماهه اول سال 1397 در دو خودروساز ایران خودرو و سایپا تقریباً روندی مشابه با روند کلی تولید در کشور دارد.
ب: وضعیت صنعت قطعه‌سازی و واردات قطعات منفصله خودرو
ارائه آمارهای دقیق برای صنعت خودروسازی با توجه به وجود دو انجمن مختلف یکی ذیل وزارت صمت و دیگری وزارت کار و رفاه اجتماعی و همچنین زنجیره وابسته به آن هم در حوزه تأمین و هم خدمات، کار مشکلی است. نتایج بررسی‌ها بر اساس مصاحبه‌های حضوری و آمارهای موجود نشان می‌دهد در حال حاضر1530 واحد قطعه‌سازی اعم از کوچک، متوسط و بزرگ در کشور وجود دارد که میزان اشتغال ایجاد شده توسط این واحدها که زنجیره تأمین مواد را هم شامل می‌شود حدود 550 هزار نفر برآورد می‌شود.
روند بیکاری و تعدیل نیرو در واحدهای کوچک و متوسط قطعه‌سازی با واحدهای بزرگ متفاوت است. واحدهای قطعه‌سازی بزرگ با روش‌هایی همچون کاهش شیفت، مرخصی‌های اجباری، حذف اضافه کاری و... و با امید به تغییر شرایط با دریافت مطالبات و افزایش تولید (افزایش سفارشات جدید قطعه)، حدود 10 درصد تعدیل نیرو داشته‌اند. اما در واحدهای کوچک و متوسط وضعیت به مراتب بدتر است به گونه‌ای که در 16 واحد قطعه‌سازی مورد بررسی، تقریباً بیش از 30 درصد تعدیل نیرو اتفاق افتاده است که می‌توان تا حدودی آن را به کل واحدهای کوچک و متوسط قطعه‌سازی تعمیم داد.
*مطالبه ۲۰ هزار میلیارد تومانی قطعه سازان از خودروسازان
مطالبات قطعه‌سازان از خودروسازان تا پایان سه ماهه اول سال 1397 حدود 4500 میلیارد تومان برآورد می‌شد که این مقدار به حدود 20 هزار میلیارد تومان تا پایان دی‌ماه رسیده است. این موضوع نشان می‌دهد اگرچه تحریم موجب افزایش افسارگسیخته مطالبات قطعه‌سازان شده است اما ریشه در گذشته و قبل از تحریم نیز دارد. قطعه سازان به عنوان بخش خصوصی واقعی بزرگترین قربانی روند فعلی در صنعت خودروسازی خواهند بود. در هفت ماه نخست سال جاری در مجموع واردات قطعات منفصله خودروهای سواری با کد تعرفه 9887 به ارزش دو میلیارد و 91 میلیون دلار در رتبه اول اقلام عمده وارداتی بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل 14 درصد رشد را نشان می‌دهد. اگرچه آمار ارزش واردات قطعات منفصله خودروهای سواری در ۹ ماهه ابتدایی سال جاری نشان دهنده رتبه اول واردات قطعات منفصله خودروهای سواری است اما واردات این اقلام با کاهش 17 درصدی نسبت به مدت مشابه سال 1396 به 2337 میلیون دلار رسیده است. ارزش واردات قطعات منفصله جهت تولید خودرو سواری ردیف 8703 بنزینی با حجم سیلندر 2000 سی‌سی با ساخت داخل 14 تا کمتر از 30 به استثنای لاستیک به ارزش یک میلیارد و 214 میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل با کاهش 4 درصدی مواجه شده است .
ج: مواد اولیه مصرفی در صنعت خودرو و قطعه‌سازی
عمده مواد اولیه مصرفی در خودرو مواد پلیمری، ورق سرد فولادی، آلومینیوم، مس کاتدی و فولاد آلیاژی است. در جدول 1 تغییر متوسط قیمت مواد اولیه مصرفی مورد استفاده در صنعت خودرو در آبان 1397 نسبت به اسفند 1396 ارائه شده است. نتایج نشان می‌دهد بیشترین تغییرات در آلومینیوم با 126 درصد افزایش و کمترین مربوط به فولاد آلیاژی با 50 درصد افزایش بوده است.
امکان تأمین ورق فولادی، آلومینیوم، مس کاتدی و سرب در کشور وجود دارد و تنها فولاد آلیاژی از خارج کشور تأمین می‌شود. البته ذکر این نکته بسیار حائز اهمیت است که قطعه‌سازان به دلیل نداشتن نقدینگی، هم در تأمین مواد اولیه داخلی و هم خارجی با مشکل مواجه‌اند. تأمین مواد اولیه داخلی عمدتاً از طریق بورس انجام می‌شود که نیاز به پرداخت نقدی است و در مورد تأمین از خارج هم مشکل نقدینگی و هم پروسه ثبت سفارش عمده چالش این بخش برای قطعه‌سازان است.
*به صدا درآمدن زنگ خطر در صنعت خودروسازی
د: بررسی بهای تمام شده تولید و درآمد فروش خودروهای داخلی در ایران خودرو و سایپا
بررسی صورت‌های مالی میان دورهای ۹ ماهه منتهی به ۳۰ آذرماه ۹۷ نشان می‌دهد زیان انباشته ایران خودرو و سایپا بیش از 10 هزار و 700 میلیارد تومان است. از طرفی مطالبات قطعه‌سازان از کل خودروسازان حدود 20 هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود. زنگ خطر در صنعت خودروسازی کشور به صدا در آمده و نیازمند چاره‌اندیشی برای برون‌رفت از این بحران است. راه‌حل این بحران مطمئناً با لحاظ هر دو طرف عرضه و مصرف، می‌تواند به حل مشکلات صنعت خودرو و در نهایت رسیدن به ثبات در بازار خودرو کمک کند. به این منظور بررسی دقیق بهای تمام شده تولید و درآمد فروش خودروهای داخلی مورد تأکید است.
مطابق جدول 2، اگر چه شرکت ایران خودرو در ابتدای دوره ۹ ماهه نخست سال 1397 سود انباشته حدود 440 میلیارد تومانی داشته اما در انتهای دوره منتهی به ۳۰ آذر ۹۷ با زیان انباشته بیش از ۴ هزار و 600 میلیارد تومانی مواجه شده است. این در حالی است که زیان انباشته شرکت ایران خودرو برای دوره شش ماهه نخست سال 1397 حدود ۲ هزار و 100 میلیارد تومان بوده است. نکته حائز اهمیت این است که سهم هزینه‌های مالی از زیان خالص این شرکت در دوره مورد بررسی بیش از 40 درصد است.
همچنین وضعیت سود و زیان شرکت سایپا برای دوره منتهی به ۳۰ آذر ۹۷ در جدول 2 نشان داده شده است. این شرکت در ابتدای دوره ۹ ماهه نخست سال 1397 زیان انباشته بیش از یک میلیارد و 100 میلیارد تومانی داشته که در انتهای دوره منتهی به ۳۰ آذر ۹۷ به زیان انباشته بیش از ۶ هزار و 100 میلیارد تومانی رسیده است. این در حالی است که زیان انباشته شرکت ایران خودرو برای دوره شش ماهه نخست سال 1397 حدود ۲ هزار و 900 میلیارد تومان بوده است. سهم هزینه‌های مالی از زیان خالص این شرکت نیز همانند شرکت ایران خودرو سهم عمده‌ای از زیان خالص را به خود اختصاص داده است به گونه‌ای که سهم هزینه‌های مالی در دوره مورد بررسی بیش از 32 درصد زیان خالص این شرکت است.
مطابق نمودار 3 ، طی چهار سال منتهی به سال 1396 در شرکت ایران خودرو، همواره مبالغ فروش بیش از بهای تمام شده محصولات بوده است اما، مبالغ فروش در شش ماهه نخست سال 1397 ، یک هزار میلیارد تومان کمتر از بهای تمام شده بوده است. این روند در نه ماهه نخست سال 1397 ادامه یافته به گونه‌ای که مبالغ فروش، بیش از دو هزار و 100 میلیارد تومان کمتر از بهای تمام شده بوده است. روند فروش و بهای تمام شده محصولات گروه سایپا طی دوره 1392 تا شش ماهه اول سال 1397 در نمودار 4 - ب نشان داده شده است. طی چهار سال و نیم اخیر مبالغ فروش همیشه بیش از بهای تمام شده بوده است. در نه ماهه منتهی به ۳۰ آذر ۹۷ مبالغ فروش، بیش از دو هزار و 200 میلیارد تومان کمتر از بهای تمام شده بوده است.
ایران خودرو در سال 1392 چیزی حدود ۷ هزار و 500 میلیارد تومان صرف تولید محصولات خود کرده، حال آنکه درآمدی نزدیک به ۸ هزار و 500 میلیارد تومان از فروش خودروهای مورد نظر نصیب این شرکت شده است. در سال 1393 نیز این شرکت 14 هزار و 250 میلیارد تومان صرف تولید محصول کرده و در مقابل، حدود 16 هزار و 750 میلیارد تومان رقم فروش آنها بوده است و به این ترتیب حدود 2 هزار و 500 میلیارد تومان سود از تفاوت بهای فروش و قیمت تمام شده عاید این شرکت شده است. همچنین، در سال‌های 1394 ، 1395 و 1396 به ترتیب حدود یک هزار و 900 میلیارد تومان، دو هزار و 300 میلیارد تومان و یک هزار و 850 میلیارد تومان سود از محل تفاوت قیمت فروش و بهای تمام شده عاید شرکت ایران خودرو شده است. این در حالی است که در ۹ ماه نخست سال 1397 ، مبلغ بهای تمام شده شرکت ایران خودرو حدود 17 هزار و 300 میلیارد تومان بوده و مبلغ فروش، حدود 15 هزار و 200 میلیارد تومان بوده است.
شرکت سایپا هم در سال 1392 ، بیش از سه هزار و 400 میلیارد تومان بهای تمام شده تولید داشته، حال آنکه مبلغ فروش آنها نزدیک به سه هزار و 700 میلیارد تومان بوده است. در سال 1393 هم سایپا توانسته بیش از شش هزار و 900 میلیارد تومان خودرو بفروشد، حال آنکه مبلغ تمام شده تولید این شرکت کمتر از پنج هزار و 800 میلیارد تومان بوده که سودی معادل یک هزار و 100 میلیارد تومان از این محل برای این شرکت به ارمغان آورده است . همچنین، در سال‌های 1394 ، 1395 و 1396 به ترتیب حدود یک هزار میلیارد تومان، یک هزار و 900 میلیارد تومان و یک هزار و 400 میلیارد تومان سود از محل تفاوت قیمت فروش و بهای تمام شده عاید شرکت سایپا شده است. این شرکت طی نه ماه ابتدایی سال 1397 ، بیش از پنج هزار میلیارد تومان صرف تولید محصول کرده و در عوض، پنج هزار و 300 میلیارد تومان از ناحیه فروش آنها درآمد به دست آورده است. که موجب شده سودی حدود 300 میلیارد تومانی در نیمسال نخست سال جاری از این محل به دست آورند. این موضوع به وضوح نشان می‌دهد که زیان شرکت سایپا در شش ماهه اول ناشی از محل تولید نبوده است. اما در سه ماهه منتهی به ۳۰ آذر۹۷ زیان شرکت از محل تولید خود را نشان داده به گونه‌ای که حدود 9 هزار میلیارد تومان مبلغ بهای تمام شده بوده است و مبلغ فروش حدود 6 هزار و 700 میلیارد تومان بوده که زیان بیش از ۲ هزار و 200 میلیارد تومانی را از این محل نشان می‌دهد.
در جدول ۳، تعداد تولید و فروش به تفکیک نوع خودرو تولیدی در دو شرکت سایپا و ایران خودرو نشان می‌دهد که تقریباً همه خودروهای تولیدی به فروش رفته و حتی در برخی موارد از ظرفیت تولید مانده از دوره قبل هم به فروش اضافه شده است. همچنین برآورد تولید در سه ماهه پایانی سال 1397 و سه ماهه ابتدایی سال 1398 نشان می‌دهد که نمی‌توان چندان امیدی به تسویه تعهدات قبلی خودروسازان تا پایان سه ماهه نخست سال 1398 داشت.
همانگونه که در نمودار 5 نمایش داده شده است، بررسی سود و زیان در دو شرکت ایران خودرو و سایپا به ازای هر خودرو تولیدی بر اساس مبلغ فروش و بهای تمام شده در ۹ ماهه نخست در مقایسه با شش ماهه نخست سال 1397 نشان می‌دهد در شش ماهه ابتدایی سال جاری، شرکت سایپا به جز در خانواده پراید که به ازای هر خودرو بیش از 500 هزار تومان زیان ده بوده است در بقیه تولیدات مبلغ فروش بیش از بهای تمام شده بوده است. حتی در خودروی سراتو این اختلاف به بیش از 23 میلیون تومان رسیده است. اما در بررسی صورت‌های مالی ۹ ماهه ابتدایی سال جاری این روند به کلی تغییر کرده و در تمامی تولیدات به جز برلیانس مبلغ بهای تمام شده بیش از مبلغ فروش است.
مبلغ فروش در شرکت ایران خودرو در شش ماهه ابتدایی سال جاری، تنها در سه خودروی هایما، سوزوکی و دانگ فنگ، بیش از بهای تمام شده بوده و در بقیه تولیدات مبالغ بهای تمام شده بیش از فروش بوده است. در گروه سمند و دنا به ازای هر خودرو به ترتیب بیش از 10 و 8 میلیون تومان مبلغ فروش کمتر از بهای تمام شده بوده است. در گروه پژو این زیان برای هر خودرو به حدود ۳ میلیون و 700 هزار تومان می‌رسد.
در ۹ ماهه ابتدایی سال جاری میزان اختلاف بهای تمام شده و مبلغ فروش بیشتر شده به گونه‌ای که تفاوت بهای تمام شده با مبلغ فروش در گروه پژو و سمند به ترتیب به 7 میلیون و 300 هزار تومان و 14 میلیون و 700 هزار تومان به ازای هر خودرو رسیده است.
یک عمر خون مردم را در شیشه کردند.امیدوارم درش را گل بگیرند تا مردم راحت شوند