«اربعین حسینی» در میانه سلوک معنوی و آسیب‌های دنیوی

 محمدهادی زاهد غروی: «پس از مراسم تاسوعا و عاشورا تکاپو برای برگزاری و شرکت در مراسم اربعین سیدالشهدا (ع) آغاز می‌شود و این شور و هیجان در هفته‌های نخستین ماه صفر به اوج خود می‌رسد. نخست هیئت‌ها و موکب‌ها که از مدت‌ها پیش برنامه‌ریزی کرده‌اند در جایگاه‌های مورد نظر و در مسیر‌هایی که زائران حرکت می‌کنند، مستقر می‌شوند تا به بهترین شکل ممکن به زائران اباعبدالله الحسین (ع) و به‌ویژه به زائرانی که با پای پیاده تا کربلا طی مسیر می‌کنند، خدمت رسانی و از آنان پذیرایی کنند.

زیارت سیدالشهدا (ع) به طور عام و زیارت اربعین و پیاده رفتن به سوی حرم ایشان به طور خاص جایگاه و اهمیت ویژه‌ای دارد که در روایات معتبر و فراوانی به آن اشاره شده است. به طوری که زیارت اربعین از نشانه‌های مومنین شمرده شده است؛ و از سوی دیگر خدمت به زائران دارای فضیلت فراوانی است که در روایات به آن تاکید شده است، و همین تاکید و اهمیت دوگانه زیارت و خدمت به زائران است که اکنون زیارت اربعین را به بزرگترین و باشکوه‌ترین اجتماع دینی در عصر حاضر تبدیل کرده است.

مراسم و آیین اربعین را می‌توان از جنبه‌ها و زوایای گوناگونی، چون دین‌شناختی، جامعه‌شناختی و … و همچنین از منظر زائران (پیاده‌روها) و از منظر خدمت‌گزاران و موکب‌داران بر اساس ماتریس (WOST) (قوت، ضعف، فرصت، تهدید) مورد تحلیل و ارزیابی قرار داد. بدین معنی که نقاط قوت را مورد بررسی قرار داد و به آن توجه کرد و در صدد تقویت و بهره‌وری بیشتر آن شد و در برابر در بر طرف کردن نقاط ضعف آن کوشید و از سوی دیگر فرصت‌ها را شناسایی و تقویت کرد و نقاط تهدید را بر طرف و به فرصت بدل نمود.

در این یادداشت کوتاه فرصت و مجال چنین ارزیابی کلی و جامعی وجود ندارد. هدف این نوشتار تنها اشاره‌ای مختصر به فرصتی است که زیارت اربعین برای زائران به ارمغان می‌آورد و تذکر برخی از تهدیداتی است که این آیین با شکوه را در مخاطره قرار می‌دهد و خوف آن می‌رود که فرصت ایجاد شده را نیز بسوزاند. باشد که دست‌اندرکاران و متولیان امور اندکی تامل نموده و تدبیری بیندیشند.

سلوک معنوی [۱]در مباحث اخلاقی و تربیتی، تجرد یعنی ترک تعلقات و دلبستگی‌ها حائز اهمیت فراوانی است و اندیشمندان حوزه اخلاق و عرفان تاکید فراوانی به این موضوع داشته‌اند و روش‌ها و راه‌کار‌هایی بدین منظور نیز تجویز کرده‌اند.

در گذشته‌ای نه چندان دور حاجیان و همچنین زائران برای حج و زیارت عتبات با پای پیاده طی مسیر می‌کردند، و سرزنش‌های خار مغیلان و خطر‌های فراوان را به جان می‌خریدند و روز‌ها و ماه‌ها طی مسیر می‌کردند تا به کعبه مقصود برسند و پس از اعمال و زیارت دوباره پای در راه می‌گذاشتند تا به وطن خود برسند. این طی طریق طولانی و خستگی جسمانی از یک سو و رها کردن تمام زندگی، خانه و کاشانه، همسر و فرزندان و دور بودن از آنان از سوی دیگر، خود تمرین مناسبی برای ترک تعلقات و دلبستگی‌ها بود.

اکنون زیارت اربعین و پیاده‌روی چند روزه چنین امکانی را برای زائر فراهم می‌کند و بهترین فرصتی است که می‌توان به عنوان یک سلوک معنوی و ترک تعلقات از آن بهره برد. هر چند نیز با تمام اعضای خانواده در این مسیر حرکت کنیم، ولی در نهایت تنها عنوان زائر را یدک می‌کشیم و خانه، اموال، مقام و عنوان را رها کرده‌ایم.

سزاوار است زائران اربعین در این مسیر و همچنین روز‌هایی که در عراق مشغول زیارت بارگاه‌های ائمه اطهار (علیم‌السلام) هستند. از فرصت ایجاد شده نهایت بهره را ببرند و سعی کنند در این چند روز تمرین سلوک اخلاقی و معنوی کنند و افزون بر تمرین ترک تعلقات، زیست اخلاقی؛ سکوت، ذکر خدا، صبوری، مهربانی، ایثار و … را نیز تمرین کنند.

به طور خلاصه، در این سفر معنوی فرصتی است که دستور مولا امیرالمومنین (ع) را به‌کار ببندیم؛ «أسهِرُوا عُیونَکُم، و أضمِرُوا بُطونَکُم، و استَعمِلُوا أقدامَکُم، و أنفِقُوا أموالَکُم، و خُذُوا مِن أجسادِکُم فَجُودُوا بها على أنفُسِکُم، و لا تَبخَلُوا بها عَنها». (نهج البلاغه: خطبه ۱۸۳)؛ چشمانتان را شب‌ها بیدار دارید و شکمهایتان را گرسنه و پاهایتان را به کار (عبادت) گیرید و اموالتان را انفاق کنید و از جسمهایتان بستانید و به جانهایتان ببخشید و از این کار بخل و دریغ نورزید.

آسیب‌های دنیوی

در گذشته زائران اربعین فردی یا در گروه‌های کوچک با سادگی و در زمان رژیم بعث و زمامداری صدام افزون بر سادگی با خوف و شبانه این مسیر را طی می‌کردند. زائران مقداری آب و آذوقه به همراه خود داشتند و در منازل مسیر رودخانه (شط)، پذیرایی مختصری می‌شدند و استراحت می‌کردند و به راه خود ادامه می‌دادند.

امروزه در مسیر اصلی هیئت‌ها و موکب‌ها از نجف تا کربلا متصل به هم هستند و انواع خدمات را به زائران ارائه می‌دهند و در مسیر شط نیز موکب‌ها و خانه‌های زیادی در اختیار زائران است و هیچ کمبودی مشاهده نمی‌شود. این خدمت‌رسانی و پذیرایی، در دنیا بی‌نظیر است و هیچ قلم و دوربینی نمی‌تواند این جلوه‌های ویژه را به قلم آورد و یا به نمایش گذارد.

اکنون به طور خلاصه به برخی از اموری که می‌تواند تهدیدی برای این آیین با شکوه باشد اشاره‌ای می‌شود.

۱ ـ هیئت‌ها و موکب‌ها اصل سادگی و به اندازه بودن در همه امور از پذیرایی تا دیگر خدمات را مد نظر خود قرار دهند، تا خدای نکرده در دام تجملات و یا رقابت قرار نگیرند و یا موجبات اسراف و تبذیر را فراهم نکنند.

۲ ـ برخی از هئیت‌ها و یا برخی از گروه‌های زائران بلندگو‌های بزرگی دارند و صدای آن ابعاد گسترده‌ای را تحت پوشش خود قرار می‌دهد. البته از بلندگو‌ها بیشتر مداحی، زیارت و قرآن پخش می‌شود، اما اگر با صدای مناسب و آرامتری پخش کنند، قطعا زیباتر و تاثیرگذارتر خواهد بود و از سوی دیگر موجب آزار و اذیت دیگران نخواهد شد.

۳ ـ به دلیل فضای سیاسی حاکم بر عراق هیئت‌ها بدون هیچ گزینشی اقدام به برپایی موکب می‌کنند، امید است تمام عاشقان سیدالشهدا (ع) امکان حضور و خدمت‌رسانی به زائران را داشته باشند و محدودیتی از نهاد‌های مربوطه برای آنان ایجاد نشود، و انشاالله در این باب طبق گفته روایت مانند کشتی سیدالشهدا (ع) وسیع و داری سعه صدر باشند. «کُلُنا سُفُن النّجاه و لکن سَفینه جَدّی الحُسُین أوسَع وفی لُجج البحار أسرع» (بحار الانوار، ۲۶/ ۳۲۲) همه ما اهل بیت کشتی‌های نجاتیم، ولی کشتی جدم حسین علیه‎السلام وسیع‌تر و در عبور از امواج سهمگین دریا‌ها سریع‌تر است.

۴ ـ امروزه زیارت اربعین باشکوه‌ترین و بزرگترین اجتماع دینی و بشری است. اربعین اکنون تابلو بزرگ تشیع، و نیز بهترین ابزار تبلیغ تشیع است. این اجتماع باشکوه ذهن‌های پاک و وجدان‌های حقیقت طلب را بیدار می‌کند، و آنان را به سوی تشیع فرا‌می‌خواند. کیست که با دیدن این همه شکوه و زیبایی اندکی نلرزد و این پرسش در ذهن او جوانه نزند که اربعین چیست؟ و این همه شکوه و عظمت از کجا نشأت گرفته است؟

بر همگان سزاور است سادگی و خلوص اربعین را حفظ کنند و آن را به برخی از اغراض آلوده نکنند. سعی کنیم مراسم اربعین همانطور که تا کنون نیز بوده مراسمی مردمی باشد. تا سالیان سال افراد با پس‌انداز‌های اندک خود از زائران پذیرایی می‌کردند. روستاییانی که گاهی برای پذیرای از زائران تنها گاو و گوسفند خود را قربانی می‌کردند، و همین سادگی و خلوص از جانب زائران و خدمت‌گزاران موجب دوام، استمرار و شکوه مراسم اربعین شده است. اکنون این میراث گرانبها به‌دست ما رسیده است و وظیفه مهم ما این است که این آیین باشکوه را همچنان مردم‌نهاد نگه‌داریم.

مهمترین وظیف دولت‌ها در این راستا تسهیل و ساده کردن تشریفات اداری، تامین جاده‌های مناسب و امنیت آن، فراهم کردن وسایل نقلیه مناسب برای رفت و برگشت زائران و اموری از این دست می‌باشد. مردم با جان و دل برای سیدالشهدا (ع) و اربعین هزینه می‌کنند و نیازی نیست که فلان اداره یا سازمان دولتی بودجه‌ای را که مختص عملی خاص می‌باشد را صرف خدمت‌رسانی به زائران اربعین نماید و آن را بار‌ها و بار‌ها در همه رسانه‌ها تکرار و بازگو کند.

خلاصه سخن آنکه همه شیعیان موظف هستند برای دوام و استمرار این آیین باشکوه، از سادگی و خلوص اربعین محافظت کنند. از فرصت اربعین نخست برای تهذیب نفس و سپس تبلیغ تشیع بهره ببرند؛ و با نذورات و کمک‌های مادی و معنوی خود مردمی بودن این مراسم باشکوه را حفظ کنند، چرا که سادگی، خلوص و مردمی بودن، رمز بقا و تداوم زیارت اربعین است.

[۱]در این تحلیل از دیدگاه استاد آیت الله حسن رمضانی استفاده کرده‌ام که سال‌ها پیش در مسیر پیاده‌روی کربلا در ایام اربعین از ایشان شنیدم.»