دیدگاه امام خمینی نسبت به خبر و خبررسانی

در کشورمان، روز 17 مرداد ماه هر سال به نام «روز خبرنگار» به ثبت رسیده است. روزی که یکی از اصحاب رسانه، خبرنگار خبرگزاری ج ا ا، شهید محمود صارمی در افغانستان توسط تروریست‌های طالبان در سال1377 به شهادت رسید. البته شهادت اصحاب رسانه به دست طالبان و محکوم شدن آنها توسط طالبان و اندیشه طالبانی امر عجیب و جدیدی نبوده و نیست، در طول تاریخ بشریت، همیشه تحجر و دگم اندیشی (مثلا طالبانیسم) مخالف و در برابر آزاد اندیشی و اطلاع رسانی سالم بوده است. اصحاب رسانه معمولا کارشان آگاهی بخشی عمومی است و  این البته از طرف قدرتمداران با موانعی روبه رو است. 

به هر حال، به همین مناسبت در نوشته حاضر دیدگاه امام خمینی درباره خبر و خبررسانی سالم را مورد بررسی قرار داده و در صدد پاسخگویی به این پرسش هستیم: «در خبر و خبررسانی اصل بر چیست؟ «مردم محوری» یا «شخص محوری»؟

پاسخ به این پرسش بخش زیادی از موضوع و ادبیات روزنامه نگاری و خبر و خبررسانی را دربر می گیرد. توضیحات و تعاریف بسیاری بر آن نوشته شده است. خلاصه آنکه قلمرو مفهومی وسیعی را تشکیل می دهد، اما در این یادداشت فقط به یک توضیح و تعریف آن که به موضوع بحث ما و اندیشه حضرت امام نزدیک است، اشاره می کنیم:

خبر آن چیزی است که: «باید فوراً، پس از حادثه به جریان افتد. برای عموم جالب باشد. حاوی اطلاعات تازه باشد. خنثی نباشد و ادراکات فرهنگی جوامع خاصّ خود را منعکس نماید.»

با توجه به این تعریف و توضیح به بررسی دیدگاه حضرت امام می پردازیم.

با بررسی بعضی از فرمایشات حضرت امام که معمولاً در دیدار با اصحاب رسانه، به ویژه صدا و سیما در طول ده سال بعداز پیروزی انقلاب بیان داشته اند، متوجه می شویم که نگاه ایشان به خبر، شخص محور نیست، بلکه موضوع محور و مردمی بودن و عدم تکرار آن است. حضرت امام مخالف این هستند که در ارائه خبر، شخصیت و موقعیت و پست و مقام عامل و موجب توجه و گزارش خبر شود. در این باره می فرمایند:

«اینکه بگویند من هر روز به کى، چى گفتم، این تکرارى است. آخر هر روز من یک مسئله اى را مى گویم، و هى تکرار مى کنند که فلانى چه گفت. این چه فایده اى دارد. اما در هر گوشه کشور اگر اتفاقى افتاده باشد، این خبر است و اخبار را براى مردم گفتن مفید است.» (صحیفه امام، ج 19، ص 362)

و در بخشی دیگر بر مفید بودن خبر بر حال عموم مردم و زندگی جمعی آنان تأکید کرده و خبری را با ارزش و آموزنده می دانند که در آن اطلاع رسانی از کاری باشد و تعلیم دهنده به مردم باشد، نه صرفاً  خبر از یک شخص و شخصیت، لذا می گویند: «باید با اخبار مردم را تعلیم کرد و باید اخبار به صورتى باشد که مفید باشد، باید کارى شده باشد تا اخبار باشد.» (همان، ج 19، ص 363)

در همین راستاست که خطاب به اصحاب رسانه تذکر می دهند: «من میل ندارم رادیو هر وقت باز مى شود اسم من باشد، مدت هاست که از این جهت متنفرم، این کار غلطى است، به اندازه متعارف نسبت به همه خوب است، زیادى اش مضر است، این به ضرر مطبوعات است و مطبوعات را سبک مى کند. اشخاص، شخصیت هایشان با خودشان است، این طور نیست که اگر اسمشان زیاد یا کم مطرح گردد، شخصیتشان زیاد یا کم شود. در ایران هر کس معلوم است چه جورى است. بنابرین، آنچه راجع به خودم مى گویم این است که اگر قرار است عکس مرا بگذارید، به جاى آن، عکس یک رعیت را بگذارید و زیرش بنویسید این رعیت چه کار مهمى کرده است... مردم وقتى مى خوانند استفاده کنند، احساس کنند مطلبى است.» (صحیفه امام، ج 19، ص 362)

در فرازی دیگر در دیدار با مسؤولان و کارکنان صدا و سیما با انتقاد و ناراحتی می‌فرمایند: «من مدتهاست که وقتى مى‌‌بینم رادیو- تلویزیون را هر وقتى بازش مى کنم از من اسم مى برد، خوشم نمى‏آید. ما باید به مردم ارزش بدهیم، استقلال دهیم و خودمان کنار بایستیم و روى خیر و شرّ کارها نظارت کنیم... اما آن [اقشار مختلف مردم] بیچاره ها که کار مى‌کنند هیچ چیز دستشان نباشد، ولى ما که هیچ کاره هستیم دست ما باشد، به نظر من این صحیح نیست. من گفته ام که آن چیزهایى که مربوط به من است گفته نشود... [مگر مسائلی مثل] عید فطر، عید قربان، تنفیذ رئیس جمهور، اینها مسائلى است، اما ما بقى، مثل ملاقات امروز من با شما [کارکنان و مسؤولان صدا و سیما] که با هم صحبت مى کنیم، این دیگر در رادیو - تلویزیون گفتن ندارد که رادیو بگوید، تلویزیون بگوید، رادیو چند دفعه، تلویزیون چند دفعه، این کارها مردم را خسته مى کند هیچ محتوا هم ندارد... اول خبر که مى خواهد شروع کند عکس مرا مى گذارند، آن را بردارید، و اگر کسى از شما سؤال کرد بگویید فلانى گفته است.

 [آقاى محمد هاشمى، مدیر عامل وقت رادیو - تلویزیون در این لحظه اظهار می‌کنند: شما در قلب مردم جا دارید که حضرت امام فی الفور پاسخ می‌دهند:]

قلب مردم در غیر از اینهاست. مسئله اینها نیست... آن باب دیگرى است. در هر صورت بعضى مواردى که لازم است مانعى ندارد، در غیر آن موارد، من میل ندارم.»

«واقع آن است که آن قدر که پابرهنه‌ها به رادیو- تلویزیون حق دارند، ما نداریم. این یک واقعیت است و تعارف نیست؛ واقع این است که آنها این نظام را درست کرده اند و این نهضت را به وجود آوردند؛ همین جمعیت هستند که پیروزیها را به دست آوردند؛ از قشر بالا کسى در این مسأله حقى ندارد. البته ما هم در اصل مطلب شرکت داشته ایم، اما حق با آنهاست.» (صحیفه امام، ج 19، ص 346)

در رابطه با کیفیت و منبع خبر حضرت امام نظرات جالب و مهمی دارند که به زبان خیلی ساده بارها در زمان‌های مختلف بیان داشته‌اند. ایشان به صحت و سقم خبر و یا اینکه افرادی که در رسانه‌های جمعی مطلبی را نقل می کنند، به راستی و درستی آن دقت نمایند، تأکید کرده و می فرمایند:

«آنچه در خبرگزارى‌ها مهم است کیفیت آن است؛ زیرا هر کدام که به راستى و راستگویى نزدیکتر باشند، شوق انسان را به گوش دادن بیشتر مى‌کنند. در جمهورى اسلامى، باید صادقانه تمامى اخبار... براى مردم بازگو شود.» (همان، ج 17، ص 13)

یا اینکه درباره منبع خبر تذکر می‌دهند: «رادیو و تلویزیون موظفند اخبارى را نقل کنند که صد در صد صحت آن ثابت مى‌باشد... اخبار را از غیر منابع موثق نقل ننمایند.» (همان، ج 13، ص 228)

در رابطه با بیان اخبار مفید در مطبوعات نیز می‌فرمایند: «اخبار روزنامه ها تکرارى نباشد، آخر کى با کى ملاقات کرده، این چه خبر مهمى است؟ این اصلًا قابل نیست بگوییم خبر، تا بگوییم مهم! اینکه بگویید من هر روز با کى ملاقات و به او چه گفتم، این تکرارى است. آخر هر روز من یک مسأله را مى گویم، و هى تکرار مى کنند که فلانى چه گفت، این چه فایده اى دارد؟ من راجع به خودم مى گویم که عکس من مطلقاً در صفحه اول نباشد، همان طور که گفتم. گاهى لازم است که گفته شود، مثلًا فرض کنید بناست ریاست جمهورى معرفى شود، خوب، این مسئله مهمى است و یا مثلًا هیأت دولت آمده است، خود این مسئله‌اى است، ولى هر چند وقت یک بار از این مسائل پیدا مى‌شود. اما هر روز کى آمد این جا و من چى گفتم و چى شد و یا کى با کى ملاقات کرد، این چه اثر و فایده اى دارد؟» (همان، ج 19، ص 363)

مردم محور اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی امام خمینی است. این دیدگاه در نگاه رسانه‌ای ایشان نیز موج می‌زند. در جای جای نظرات مربوط به رسانه‌های جمعی و جراید و مطبوعات امام به مردم توجه شده و اصل، آنها گرفته شده اند، نه مسؤولان و مدیران نظام. در بخشی از فرمایشات امام آمده است:

«رادیو-تلویزیون و مطبوعات مال عموم است... از این جهت، من به سهم خود خیال دارم که راجع به من کم باشد، مگر در مواقع حساسى که لازم است... آنچه خوب است در رادیو- تلویزیون و مطبوعات باشد، آن است که براى کشور اثرى داشته باشد. مثلًا اگر زارعى خوب زراعت کرد و زراعتش خوب بود، شما این شخص را به جاى مقامات کشور در صفحه اول بگذارید و زیرش بنویسید این زارع چگونه بوده است، این منتشر بشود. و یا کارمندى خوب کار کرد، و یا اگر طبیبى عمل خوبى انجام داد، عکس او را در صفحه اول چاپ کنید و بنویسید که این عملش چطور بوده است. این باعث تشویق اطبا مى شود و بیشتر دنبال کار مى روند. یا مثلًا اگر کسى کشفى کرد، باید مفصل با عکس و مطلب باشد، یا اگر کسى سارقى را دستگیر نمود، و یا یک کشاورز و یا هنرمند و یا جراح، که متأسفانه نه اسمشان است و نه عکسشان، در حالى که اینها لایق‌اند تا در روزنامه ها مطرح شوند، خلاصه، باید اساس تشویق اشخاصى باشد [که‏] در این کشور فعالیت مى‌کنند؛ اینها به این کشور حق دارند، به این روزنامه ها حق دارند، به رادیو- تلویزیون حق دارند.» (صحیفه امام، ج 19، ص 361)

در ادامه می‌فرمایند: «روزنامه ها مال طبقه سوم است، مال طبقه اول نیست و این هم نیست که همه‌اش مال حکومت باشد و از چیزهاى حکومتى بنویسید، این صحیح نیست. به نظر من روزنامه ها براى همه مردم است و همه مردم در آن حق دارند و مى شود گفت که گاهى جاى دیگران غصب مى شود.» «اگر مطلبى از این طبقه ها در روزنامه ها آمد، روزنامه ها آبروى خوبى پیدا مى کنند.» (همان، ج 19، ص 363)

بر این اساس، حضرت امام با کمال فروتنی و در نهایت خاکساری، از ذکر مداوم نام خویش، یا در صدر اخبار قرار گرفتن در صدا و سیما و دیگر رسانه های جمعی انتقاد و ابراز عدم رضایت نموده و اصل «مردم محوری» در صدا و سیما و دیگر رسانه های جمعی و گروهی را مورد تأکید قرار می دهد.

ایشان همچنین معتقدند که در جمهوری اسلامی باید اخبار کشور برای عموم مردم که محرم راز انقلاب و کشورند، «صادقانه» بازگو شود و واقعیات همانطور که هست به مردم منعکس گردد، با رعایت کامل «صدق خبری». بالتبع این صداقت و راستی خبرها شامل مصاحبه هایی که با مردم و اقشار مختلف صورت می گیرد، نیز می شود. در اصل مصاحبه ها با مردم نباید حالت «اقرارگیری» از مردم باشد.