بنابراین دیدبان بر آن شده است که اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را از قانون اساسی به عنوان میثاق ملی، و بیانات امام خمینی به عنوان بنیان گذار انقلاب، استخراج شده و شاخص هایی متقن برای ارزیابی اقدامات دستگاه دیپلماسی و در راس آن وزارت امور خارجه فراهم آورد؛ تا متهم به افراط و یا تفریط در تحلیل و درک مسائل نشده و طبق مشترکات و مولفه های اجماع شده، ارزیابی صورت بگیرد.
الف. اصول و مبانی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران
1- نفی سلطه گری و سلطه پذیری(عزت)
از اصول مهم و اولیه سیاست خارجی جمهوری اسلامی، نفی و طرد کامل هرگونه سلطه، ستمگری و ستم پذیری می باشد و باید از مناسبات و روابط مبتنی بر سلطه اجتناب نماید. به طور منطقی و طبیعی، برنتافتن سلطه، متضمن و مستلزم عدم وابستگی به نظام سلطه و عدم تعهد نسبت به قدرت های سلطه گر می باشد.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به صراحت هر دو وجه این اصل و قاعده کلی را بیان کرده است؛ «سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اساس نفی هرگونه سلطه جویی و سلطه پذیری ... و عدم تعهد در برابر قدرتهای سلطه گر ... استوار است.»(1)
امام خمینی (ره) در این زمینه می فرماید: «از اصول مهم است که مسلمانان تحت سلطه کفار نباشند. خدای تبارک و تعالی برای هیچ یک از کفار، سلطه بر مسلمانان قرار نداده است و نباید مسلمانان این سلطه کفار را قبول کنند.»(2) مهم ترین هدف نفی و نهی دائمی و همیشگی تسلط کفار بر جوامع اسلامی، حفظ عزت و احترام مسلمانان است و نباید این عزت در روابط و مناسبات اجتماعی و سیاسی مخدوش گردد.
2- ظلم ستیزی، عدالت خواهی و استکبار ستیزی
عدم پذیرش تسلط قدرت های سلطه گر و عدم تعهد نسبت به آنان در سیاست خارجی لازم است ولی کافی نیست بنابراین تنها وظیفه جمهوری اسلامی در روابط همکاری، معاهدات و قراردادهای خود با کشورهای غیراسلامی، این نیست که راه هرگونه سلطه و نفوذ آنان را ببندد، بلکه فراتر از آن مکلف به مبارزه با استکبار، نظام سلطه، ظلم و بی عدالتی است. در اصول دوم و سوم قانون اساس آشکارا بر «نفی هر گونه ستمگری و ستم کشی»، «قسط وعدل»، نفی نظام سلطه و «طرد کامل استعمار» و استکبار تاکید شده است.امام خمینی بنیان گذار انقلاب می فرمایند: «ما این واقعیت و حقیقت را در سیاست خارجی و بین المللی اسلامی مان بارها اعلام نموده ایم که در صدد گسترش نفوذ اسلام در جهان و کم کردن سلطه جهان خواران بوده و هستیم.»(3)
3- حمایت از مستضعفان و جنبش های آزادیبخش
این اصل لازم و مکمل استکبارزدایی و ظلم ستیزی است به طوری که ارتباط منطقی و کارکردی بین «مبارزه با مستکبران» و «حمایت از مستضعفان» وجود دارد. به عبارت دیگر دوگونه می توان استکبارزدایی کرد نخست مبارزه مستقیم با مستکبران و سلطه گرانی که مهم ترین عامل استضعاف ملتها هستند، دوم حمایت و پشتیبانی از ملتهای مستضعف که معلول نظام سلطه و خشونت ساختاری نظم استکباری می باشند.
در قانون اساسی کرارا بر این امر اشاره شده است: «جمهوری اسلامی ایران ... از مبارزه حق طلبانه مستضعفان در برابر مستکبران در هر نقطه از جهان حمایت می کند.» (4) یا اینکه در جای دیگر آمده است «تنظیم سیاست خارجی کشور براساس ... حمایت بیدریغ از مستضعفان جهان» است.(5)
امام خمینی در این رابطه می گویند: «ما طرفدار مظلوم هستیم. هرکسی در هر قطبی باشد، طرفدار آن هستیم.» (6) «ما باید از مستضعفان جهان پشتیبانی کنیم ... زیرا اسلام ... پشتیبان تمام مستضعفان جهان است.» (7)
4- حمایت و دفاع از مسلمانان
مبارزه با استکبار و پشتیبانی از مبارزات مستضعفان در برابر مستکبران، حمایت جمهوری اسلامی ایران از مسلمانان و دفاع از حقوق آنان را به طریق اولی ایجاب می کند، چون در حقیقت همه مسلمانان و کلیه جوامع پراکنده اسلامی اجتماع و امت واحدی را تشکیل می دهند که دولت اسلامی مکلف به حمایت و دفاع از آنان است. بنابراین سیاست خارجی جمهوری اسلامی به عنوان یک دولت اسلامی «بر اساس ... تعهد برادرانه نسبت به مسلمانان؛ متعهد به دفاع از حقوق همه مسلمانان جهان» است (8)همچنین امام خمینی می فرماید: «ما با تمام مسلمانان برادر هستیم و این یک اصل اسلامی است که هر مسلمانی باید به مسلمانان دیگر کمک کند.»(9) « ایران قدرت خود را صرف پشتیبانی از سایر مسلمانان می کند.»(10)
5- همزیستی مسالمت آمیز و صلح طلبی
مسالمت جویی و صلح طلبی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی را باید معلول ایدئولوژی و آموزه های اسلامی دانست زیرا اسلام هم جنگ تجاوز کارانه و هم تجاوز و توسعه طلبی در جنگ را تحریم و نهی می کند بنابراین در روابط انسانی و بین المللی همزیستی مسالمت آمیز و صلح، اصالت دارد و جنگ یک استثناست که در شرایط خاص ضرورت می یابد. قانون اساسی در اصل 152 بیان می دارد:«سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اساس ... روابط صلح آمیز متقابل با دول غیر محارب استوار است.»یا در اصل چهاردهم تصریح می کند: « دولت جمهوری اسلامی ایران و مسلمانان موظفند نسبت به افراد غیر مسلمان با اخلاق حسنه و قسط و عدل عمل نمایند و حقوق انسانی آنان را رعایت کنند.»
امام خمینی هم در رابطه با همزیسی مسالمت آمیز می فرماید: «آنچه غایت تعلیمات اسلامی است همزیستی مسالمت آمیز در سطح جهان است.»(11)، « ملتهای اسلام ... صلح جویی و زندگی مسالمت آمیز را با تمام دولت ها و ملت ها طالب می باشند.» (12)
6- عدم مداخله در امور داخلی کشورها و احترام متقابل
عدم مداخله در امور و شئون داخلی کشورهای دیگر و احترام متقابل لازمه منطقی همزیستی مسالمت آمیز و صلح طلبی در سیاست خارجی است. زیرا مداخله در مسائل و موضوعاتی که به یک کشور و ملت خاص اختصاص دارد ممکن است موجب تنش، دشمنی، منازعه و نهایتا جنگ بین کشورها گردد. به گونه ای که قانون اساسی بیان می دارد جمهوری اسلامی ایران متعهد به « ...خودداری کامل از هرگونه دخالت در امور داخلی ملتهای دیگر...» است.(13)
امام خمینی نیز می گوید: «ما آن طور نیستیم که وقتی زور پیدا کردیم با قلدری بخواهیم در یک کشور دیگری دخالت کنیم.»(14) «ما با تمام ملتها در صورتی که دخالت در امور داخلی ما نکنند و برای ما احترام متقابل قائل باشند با احترام رفتار می کنیم.»(15) قابل تذکر است که احترام به سایر کشورها منوط بر عدم مداخله و رفتار مناسب متقابل آنها می باشد.
7- تعهد به قراردادها و قوانین بی المللی
یکی از وجوه و ابعاد مهم نظام بین الملل و الگوهای تعامل حاکم بر روابط و مناسبات کشورها معاهدات، پیمان ها، قراردادها و قواعدی است که در قالب قوانین و حقوق بین اللمل تجلی می یابند. بنابراین جهت حفظ صلح، ثبات و امنیت جهانی، همه کشورها باید متعهد به این قوانین باشند. جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک عضو مسول جامعه بین المللی همواره پایبندی خود به قوانین، معاهدات و قراردادهای بین المللی را نشان داده است. برای نمونه بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران در این مورد بیان می دارد: «ما از باب اینکه تابع اسلام هستیم، قراردادهایی که شده است، محترم می شماریم.»(16)
ب. تطابق عملکرد وزارت خارجه با اصول امام(ره)
حدود 9 ماه از تصدی محمد جواد ظریف در سمت وزیر امورخارجه می گذرد اما برخلاف آنچه که در هنگام گرفتن رای اعتماد از مجلس اظهار می داشت و نوید یک دستگاه دیپلماسی فعال را می داد؛ گویا روحانی، ظریف را نه وزیر خارجه بلکه رئیس تیم مذاکره کنندگان پرونده ی هسته ای ایران کرده بود حتی نه تنها وزارت خارجه بلکه دولت روحانی خود تبدیل به تیم مذاکره کننده شده است. تیم مذاکره کننده، سازشکار نیستند چون مقام معظم رهبری فرمود اما ایشان در کنار همین جمله، مردم را دعوت به هوشیاری و بصیرت کردند و همچنین فرمودند که به این مذاکرات خوش بین نیستند برخلاف جناب روحانی که نگاه خوش بینانه دارد؛ لذا برای بررسی اقدامات وزارت خارجه، گریزی از ارزیابی پرونده هسته ای و توافق ژنو نخواهد بود، به هرحال شاخص های ارائه شده از اصول و مبانی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در فوق، جهت ارزیابی کارنامه ی همین فرزندان انقلاب و تیم مذاکره کننده و یا بهتر گفته شود وزارت خارجه است با تذکر به این نکته که قضاوت با شما باشد.
دل نگرانی به وجودآمده این است که آیا مذاکره با 5+1 تا به الان براساس اصول سیاست خارجی ایران پیش رفته است؟ عزت ملی حفظ شده است؟ تعامل با غرب به این شکل، آیا رنگی از استکبارستیزی به خود داشته است؟ آیا به ایران و حقوق ملت ایران احترام گذاشته شده است؟ مگر تعهدها و قراردادهای بین المللی منوط بر پایبندی طرفین نیست؟ قضاوت با شما.
یا این گونه پرسیده شود؛ آیا توافق ژنو یک بازی برد- برد بود؟ آیا قرار دادن شعار انتخاباتی جهت مذاکره و رابطه با آمریکا از اول صحیح بود؟ قضاوت با شما. و اینکه گفته شود ما با خزانه خالی مذاکره می کنیم، بر اساس کدام عزت ملی بود؟ قضاوت با شما. و یا اینکه هر امتیازی که ایران داشت در همان دور اول بدهد و قدرتی برای چانه زنی در گام های بعدی نداشته باشد، در راستای منافع ملی است یا نه، قضاوت با شما؛ چون در چنین فضای باز سیاسی که روحانی خبر داده بود گویا هرکس که ساز مخالفت بزند بی سواد خطاب می شود، لذا قضاوت با شما، از این جهت که حداقل کسی نمی تواند ملت ایران را یک عده ی قلیل بی سواد خطاب کند.
ج. پاسخ غربی ها به پایندی ایران
به آن میزان که دولت ایران پایبند توافقنامه ژنو بوده در عوض به آن اندازه هم طرف غربی از هیچ گونه رفتار خصمانه نسبت به ملت ایران نکاسته است؛ افزودن تحریم های جدید به لیست تحریم های گذشته، اعلام و تاکید بر روی میز بودن گزینه نظامی، نامشروع خواندن دولت ایران، غیر دموکراسی خواندن نظام، دخالت در امور داخلی کشور، مطالبه گری و افزون خواهی به جای اعتماد واحترام متقابل، محکوم کردن ایران به عنوان ناقض حقوق بشر، تلاش برای عدم فروپاشی نظام تحریم و آزاد نکردن پول های بلوکه شده ی ایران تنها بخشی از اقدامات کشورهای غربی در پاسخ به اعتماد سازی ایران و گذشتن از حقوق مسلم خود، بوده است.
لذا انتظاری که از وزارت خارجه کشورمان می توان داشت این است که موضع گیری صریح و روشنی نسبت به این نوع اقدامات اتخاذ نماید و اقدام متقابل و پاسخ به اقدامات غیر دیپلماتیک آنها را در دستور کار قرار داده و منتقدان داخلی را متهم به بی سوادی و هم نوایی با رژیم صهیونیستی کند.
جمع بندی:
هر دولتی با هرگونه جهت گیری و از هر جناح سیاسی که بر سر کار آید، موظف بر پایبندی به اصول سیاست خارجی که برگرفته شده از میثاق ملی است، می باشد. دولت یازدهم و علی الخصوص وزارت خارجه هم باید با ببکارگیری تجربیات ارزشمند جناب آقای ظریف درصدد حفظ و توسعه منافع ملی کشور باشد، نه اینکه سعی بر توجیه سیاست های اعلامی و اعمالی کشورهای غربی درآمده و مانع از مطالبه گری ملت ایران شود، حال اینکه ملت ایران بوده است که زیر فشار تحریم ها و رفتارهای خصمانه ی کشورهای غربی صبر پیشه کرده و سنگینی را به دوش کشیده است.
ارجاعات
1) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ اصل 152.
2) صحیفه نور، ج 16، ص 36-40.
3) صحیفه نور، ج 25 ، ص 224.
4) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ اصل 154.
5) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ اصل 3 بند 16.
6) صحیفه نور، ج 4 ، ص 3.
7)صحیفه نور، ج12، ص19- 24.
8) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ اصل 3 و 152.
9) صحیفه نور،ج3،ص31.
10)صحیفه نور،ج11،ص262-266.
11)صحیفه نور،ج11،ص265-266.
12)صحیفه نور،ج11،ص262-266.
13) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ اصل 154.
14)صحیفه نور، ج16، ص221.
15)صحیفه نور، ج 4، ص38.
16) سخنرانی در جمع سفرا و دیپلمات های خارجی مقیم تهران، در تاریخ 1359/11/22، به نقل از روزنامه اطلاعات 59/11/23.
منابع
1) دهقانی فیروزآبادی، سید جلال، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، 1391.
2) امام خمینی، روح الله، صحیفه نور. تهران: موسسه نشر آثار امام خمینی، 1378.
3) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
