صراط: فارس نوشت: مراسم تغسیل، تکفین، نماز و دفن حضرت فاطمه(س) چگونگی خاکسپاری حضرت فاطمه(س) و مسائلی که از آغازین روزهای دفن حضرت پیش آمد، از بحث‌های مهم مسلمانان آن روزگار شد.
پس از رحلت رسول اکرم(ص)، حوادث ناگواری در زندگی دختر گرامی ایشان رخ داد، نظیر ماجرای سقیفه و غصب خلافت و مصادره فدک. تلاش حضرت فاطمه(س) برای بازپس‌گیری فدک، اجبار امیرمؤمنان(ع) به بیعت، مضروب شدن حضرت فاطمه(س)، بیماری ایشان و برخی امور دیگر، عرصه را بر فاطمه(س) تنگ کرد و درنهایت، اندکی پس از رحلت پدر، به شهادت رسید.
نحوه خاکسپاری و به ویژه محل دفن ایشان در تاریخ اسلام، و به تبع آن تاریخ شیعه، مبهم است. مورخان و محققان تاریخ اسلام در این باره مباحثی را مطرح کرده‌اند. از علمای قدیم، ابن سعد در الطبقات الکبری (8، 28ـ30)، بلاذری در انساب الاشراف (2، 33ـ34)، طبری در تاریخ الامم والملوک (2، 473ـ474)، مفید در الاختصاص (185) و ابنشهرآشوب در مناقب آل‌ابی‌طالب(3، 137ـ140)) این مراسم را گزارش کرده‌اند. از دانشوران معاصر نیز علامه سیدمحسن امین عاملی در اعیان الشیعه (1، 321)، و دیگران، گزارشی از این حادثه آورده‌اند.
بنا بر برخی منابع، خبر شهادت حضرت فاطمه(س) در مدینه انتشار یافت و مردم در اطراف منزل علی(ع) جمع شدند تا در تشییع جنازه و نماز شرکت کنند، اما ابوذر از خانه بیرون آمد و با بیان اینکه کار دفن دختر پیامبر(ص) به تأخیر افتاده است، مردم را متفرق کرد (فتال نیشابوری، 152ـ151؛ مجلسی، بحارالانوار، 43، 192).
به دلیل جایگاه و محبوبیت دختر پیامبر(ص) نزد عموم مسلمانان، شخصیت‌های مهم و صاحب قدرت آن زمان قصد شرکت در مراسم ایشان را داشتند، لیکن فاطمه(س) نمی‌خواست افرادی که از آنان خشنود بود در مراسم غسل و دفن او حاضر باشند. بر اساس گزارش‌های متعدد، عایشه از اولین کسانی بود که بعد از شهادت حضرت فاطمه(س)، به منزل ایشان مراجعه کرد، اما اسماء، بنا بر وصیت آن حضرت به کسی اجازه ورود نمی‌داد (دولابی، 154؛ ابن‌عبدالبر، 4، 1897ـ1898؛ ابن اثیر جزری، 5، 524؛ اربلی، 2، 126؛ ذهبی، تاریخ اسلام، 3، 48). به گزارشی، ابوبکر و عمربن خطاب هم در همان شب به در خانه ایشان رفتند و از امیرالمؤمنین علی(ع) خواستند که بدون حضور آنان بر پیکر قاطمه(س) نماز نخواند (هلالی عامری، 392).
* چه کسانی بر پیکر حضرت زهرا(س) نماز خواندند
بعضی از مورخان، شرکت‌کنندگان در نماز میت را هفت تن ذکر کرده‌اند: علی(ع)، عباس، فضل، مقدادف سلمان، ابوذر و عمار (هلالی عامری، ۳۹۳).
شیخ طوسی از حضرت علی(ع) و پنج تن نام برده است: ابوذر، سلمان، مقداد، عمار و حذیفه (اختیار معرفةالرجال، 1 / 33 - 34)
برخی نفر هفتم را عبدالله بن مسعود ذکر کرده‌اند (صدوق، الخصال، 361). مورخانی نیز حاضران در نماز را امام علی، امام حسن و امام حسین(ع)، عمار، مقداد، عقیل، زبیر، ابوذر، سلمان، بُرَیده و چند تن از بنی‌هاشم دانسته‌اند (فتال نیشابوری، 152؛ طبرسی، اعلام الوری، 1، 300). ابن شهر آشوب تعداد نمازگزاران را 9 تن ذکر کرده است: امام علی(ع)، حسن و حسین(ع)، عقیل، سلمان، ابوذر، مقداد، عمار و بریده (3، 137؛ ر.ک: مجلسی، بحارالانوار، 43، 183).
بر اساس نقلی دیگر، حاضران در نماز، امام علی(ع)، حسن و حسین(ع)، عباس و دو پسرش عبدالله و فضل، عقیل، عبدالله بن جعفر، بریده، عمار، زبیر، اسامه، دختران حضرت علی(ع) و زنان قریش بودند (طبری، کامل بهائی، 1، 312). بنابراین، سلمان، ابوذر، مقداد و عمار، به اتفاق سیره‌نویسان شیعی، در نماز حضور داشته‌اند، ولی درباره عباس عموی پیامبر(ص) و پسرش فضل، و عقیل (برادر امیرالمؤمنین) چنین اتفاق‌نظری وجود ندارد.
* دفن شبانه پیکر مطهر حضرت زهرا(س)
ابن‌سعد، بلاذری و طبری، از مورخان قرن سوم، گزارش‌های متعددی از صحابه و تابعین نقل کرده‌اند که حاکی از دفن شبانه و پنهانی آن حضرت است. بخاری (5 / 82) و برخی دیگر از محدثان اهل سنت نیز ضمن اشاره به دفن شبانه و پنهانی آن حضرت تصریح کرده‌اند که علی(ع) ابوبکر را از مراسم خاکسپاری و دفن حضرت فاطمه(س) آگاه نکرد (مسلم نیشابوری، 5 / 154؛ حاکم نیشابوری، 3 / 162)، که به سبب وصیت حضرت فاطمه(س) به دفن پنهانی پیکرش بود. (اختیار معرفةالرجال، 1، 33ـ34).
درباره چگونگی دفن، اطلاعات اندکی موجود است. نقل شده است که علی(ع)، عباس و فضل به قبر وارد شدند و جسد مطهر را در آن نهادند (ابن‌سعد، 8، 29؛ دولابی، 153؛ اربلی، 2، 126). بنا بر نقلی دیگر، هنگامی که علی(ع) جسد مطهر را به سوی قبر حرکت داد، دستی از قبر خارج شد و آن را گرفت و در قبر نهاد (ابنشهرآشوب، 3، 139).
طبق روایتی که شیخ صدوق از امام صادق(ع) نقل کرده است، ابوبکر و عمر هنگام صبح برای عیادت حضرت فاطمه(س) به سوی خانه او حرکت کردند. در راه، مردی از قریش را دیدند که گفت فاطمه(س) از دنیا رفت و شبانه او را دفن کردند، آنان از شنیدن این خبر سخت پریشان شدند و علی(ع) برای قانع کردنشان قسم یاد کرد این کار بنا بر وصیت فاطمه(س) بوده و برای وی امکان نداشته است که با آن مخالفت کند (صدوق، علل‌الشرایع، 1، 188ـ189).
* تلاش‌های مذبوحانه برای نبش قبر دختر پیامبر(ص)
در منابع دیگر نقل شده است که مسلمانان صبح آن روز به بقیع رفتند و در آن چهل قبر مشاهده کردند. این موضوع بر آنان گران آمد و یکدیگر را ملامت کردند که تنها دختر پیامبر از دنیا رفت و به خاک سپرده شد، اما آنان حاضر نبودند و حتی قبرش را نمی‌شناسند. والیان امور دستور دادند کسانی از زنان مسلمان این قبرها را بشکافند تا قبر دختر پیامبر(ص) پیدا و بر جنازه او نماز خوانده شود (رک: هلالی عامری، 393: مفید، الاختصاص، 185؛ طبری امامی، 136؛ مجلسی، بحارالانوار، 43، 171).
وقتی این خبر به امیرالمؤمنین(ع) رسید، غضب‌آلود از خانه بیرون آمد. چشم‌هایش از شدت خشم سرخ شده و رگ‌های گردنش برآمده بود و لباس زردی را بر تن داشت که در حوادث سخت و جنگ‌ها می‌پوشید. کسانی که این وضع را دیدند، خود را به بقیع رساندند و به مردم هشدار دادند که علی(ع) قسم خورده است اگر سنگی از این قبرها جابه‌جا شود، شمشیر بر گردن آمران خواهم نهاد.
امام به بقیع رفت و عمر و اصحابش نزد او رفتند و قسم خوردند که قبر دختر پیامبر(ص) را نبش خواهند کرد و بر او نماز خواهند خواند. اما علی(ع) به شدت با عمر برخورد کرد و او را تهدید نمود و ابوبکر نیز وساطت کرد و بدین ترتیب، این مسئله پایان پذیرفت و مردم پراکنده شدند (طبری امامی، 136ـ137؛ مجلسی، 43 / 171ـ172).
محل خاکسپاری حضرت زهرا(س)
به علت دفن پنهانی حضرت فاطمه(س) درباره محل دفن ایشان بین مورخان و راویان اختلاف‌نظر وجود دارد. «خانه حضرت، بقیع و روضه پیامبر(ص)» از جمله مکان‌هایی است که مورخان ذکر کرده‌اند.
پس از رحلت رسول اکرم(ص)، حوادث ناگواری در زندگی دختر گرامی ایشان رخ داد، نظیر ماجرای سقیفه و غصب خلافت و مصادره فدک. تلاش حضرت فاطمه(س) برای بازپس‌گیری فدک، اجبار امیرمؤمنان(ع) به بیعت، مضروب شدن حضرت فاطمه(س)، بیماری ایشان و برخی امور دیگر، عرصه را بر فاطمه(س) تنگ کرد و درنهایت، اندکی پس از رحلت پدر، به شهادت رسید.
نحوه خاکسپاری و به ویژه محل دفن ایشان در تاریخ اسلام، و به تبع آن تاریخ شیعه، مبهم است. مورخان و محققان تاریخ اسلام در این باره مباحثی را مطرح کرده‌اند. از علمای قدیم، ابن سعد در الطبقات الکبری (8، 28ـ30)، بلاذری در انساب الاشراف (2، 33ـ34)، طبری در تاریخ الامم والملوک (2، 473ـ474)، مفید در الاختصاص (185) و ابنشهرآشوب در مناقب آل‌ابی‌طالب(3، 137ـ140)) این مراسم را گزارش کرده‌اند. از دانشوران معاصر نیز علامه سیدمحسن امین عاملی در اعیان الشیعه (1، 321)، و دیگران، گزارشی از این حادثه آورده‌اند.
بنا بر برخی منابع، خبر شهادت حضرت فاطمه(س) در مدینه انتشار یافت و مردم در اطراف منزل علی(ع) جمع شدند تا در تشییع جنازه و نماز شرکت کنند، اما ابوذر از خانه بیرون آمد و با بیان اینکه کار دفن دختر پیامبر(ص) به تأخیر افتاده است، مردم را متفرق کرد (فتال نیشابوری، 152ـ151؛ مجلسی، بحارالانوار، 43، 192).
به دلیل جایگاه و محبوبیت دختر پیامبر(ص) نزد عموم مسلمانان، شخصیت‌های مهم و صاحب قدرت آن زمان قصد شرکت در مراسم ایشان را داشتند، لیکن فاطمه(س) نمی‌خواست افرادی که از آنان خشنود بود در مراسم غسل و دفن او حاضر باشند. بر اساس گزارش‌های متعدد، عایشه از اولین کسانی بود که بعد از شهادت حضرت فاطمه(س)، به منزل ایشان مراجعه کرد، اما اسماء، بنا بر وصیت آن حضرت به کسی اجازه ورود نمی‌داد (دولابی، 154؛ ابن‌عبدالبر، 4، 1897ـ1898؛ ابن اثیر جزری، 5، 524؛ اربلی، 2، 126؛ ذهبی، تاریخ اسلام، 3، 48). به گزارشی، ابوبکر و عمربن خطاب هم در همان شب به در خانه ایشان رفتند و از امیرالمؤمنین علی(ع) خواستند که بدون حضور آنان بر پیکر قاطمه(س) نماز نخواند (هلالی عامری، 392).
* چه کسانی بر پیکر حضرت زهرا(س) نماز خواندند
بعضی از مورخان، شرکت‌کنندگان در نماز میت را هفت تن ذکر کرده‌اند: علی(ع)، عباس، فضل، مقدادف سلمان، ابوذر و عمار (هلالی عامری، ۳۹۳).
شیخ طوسی از حضرت علی(ع) و پنج تن نام برده است: ابوذر، سلمان، مقداد، عمار و حذیفه (اختیار معرفةالرجال، 1 / 33 - 34)
برخی نفر هفتم را عبدالله بن مسعود ذکر کرده‌اند (صدوق، الخصال، 361). مورخانی نیز حاضران در نماز را امام علی، امام حسن و امام حسین(ع)، عمار، مقداد، عقیل، زبیر، ابوذر، سلمان، بُرَیده و چند تن از بنی‌هاشم دانسته‌اند (فتال نیشابوری، 152؛ طبرسی، اعلام الوری، 1، 300). ابن شهر آشوب تعداد نمازگزاران را 9 تن ذکر کرده است: امام علی(ع)، حسن و حسین(ع)، عقیل، سلمان، ابوذر، مقداد، عمار و بریده (3، 137؛ ر.ک: مجلسی، بحارالانوار، 43، 183).
بر اساس نقلی دیگر، حاضران در نماز، امام علی(ع)، حسن و حسین(ع)، عباس و دو پسرش عبدالله و فضل، عقیل، عبدالله بن جعفر، بریده، عمار، زبیر، اسامه، دختران حضرت علی(ع) و زنان قریش بودند (طبری، کامل بهائی، 1، 312). بنابراین، سلمان، ابوذر، مقداد و عمار، به اتفاق سیره‌نویسان شیعی، در نماز حضور داشته‌اند، ولی درباره عباس عموی پیامبر(ص) و پسرش فضل، و عقیل (برادر امیرالمؤمنین) چنین اتفاق‌نظری وجود ندارد.
* دفن شبانه پیکر مطهر حضرت زهرا(س)
ابن‌سعد، بلاذری و طبری، از مورخان قرن سوم، گزارش‌های متعددی از صحابه و تابعین نقل کرده‌اند که حاکی از دفن شبانه و پنهانی آن حضرت است. بخاری (5 / 82) و برخی دیگر از محدثان اهل سنت نیز ضمن اشاره به دفن شبانه و پنهانی آن حضرت تصریح کرده‌اند که علی(ع) ابوبکر را از مراسم خاکسپاری و دفن حضرت فاطمه(س) آگاه نکرد (مسلم نیشابوری، 5 / 154؛ حاکم نیشابوری، 3 / 162)، که به سبب وصیت حضرت فاطمه(س) به دفن پنهانی پیکرش بود. (اختیار معرفةالرجال، 1، 33ـ34).
درباره چگونگی دفن، اطلاعات اندکی موجود است. نقل شده است که علی(ع)، عباس و فضل به قبر وارد شدند و جسد مطهر را در آن نهادند (ابن‌سعد، 8، 29؛ دولابی، 153؛ اربلی، 2، 126). بنا بر نقلی دیگر، هنگامی که علی(ع) جسد مطهر را به سوی قبر حرکت داد، دستی از قبر خارج شد و آن را گرفت و در قبر نهاد (ابنشهرآشوب، 3، 139).
طبق روایتی که شیخ صدوق از امام صادق(ع) نقل کرده است، ابوبکر و عمر هنگام صبح برای عیادت حضرت فاطمه(س) به سوی خانه او حرکت کردند. در راه، مردی از قریش را دیدند که گفت فاطمه(س) از دنیا رفت و شبانه او را دفن کردند، آنان از شنیدن این خبر سخت پریشان شدند و علی(ع) برای قانع کردنشان قسم یاد کرد این کار بنا بر وصیت فاطمه(س) بوده و برای وی امکان نداشته است که با آن مخالفت کند (صدوق، علل‌الشرایع، 1، 188ـ189).
* تلاش‌های مذبوحانه برای نبش قبر دختر پیامبر(ص)
در منابع دیگر نقل شده است که مسلمانان صبح آن روز به بقیع رفتند و در آن چهل قبر مشاهده کردند. این موضوع بر آنان گران آمد و یکدیگر را ملامت کردند که تنها دختر پیامبر از دنیا رفت و به خاک سپرده شد، اما آنان حاضر نبودند و حتی قبرش را نمی‌شناسند. والیان امور دستور دادند کسانی از زنان مسلمان این قبرها را بشکافند تا قبر دختر پیامبر(ص) پیدا و بر جنازه او نماز خوانده شود (رک: هلالی عامری، 393: مفید، الاختصاص، 185؛ طبری امامی، 136؛ مجلسی، بحارالانوار، 43، 171).
وقتی این خبر به امیرالمؤمنین(ع) رسید، غضب‌آلود از خانه بیرون آمد. چشم‌هایش از شدت خشم سرخ شده و رگ‌های گردنش برآمده بود و لباس زردی را بر تن داشت که در حوادث سخت و جنگ‌ها می‌پوشید. کسانی که این وضع را دیدند، خود را به بقیع رساندند و به مردم هشدار دادند که علی(ع) قسم خورده است اگر سنگی از این قبرها جابه‌جا شود، شمشیر بر گردن آمران خواهم نهاد.
امام به بقیع رفت و عمر و اصحابش نزد او رفتند و قسم خوردند که قبر دختر پیامبر(ص) را نبش خواهند کرد و بر او نماز خواهند خواند. اما علی(ع) به شدت با عمر برخورد کرد و او را تهدید نمود و ابوبکر نیز وساطت کرد و بدین ترتیب، این مسئله پایان پذیرفت و مردم پراکنده شدند (طبری امامی، 136ـ137؛ مجلسی، 43 / 171ـ172).
محل خاکسپاری حضرت زهرا(س)
به علت دفن پنهانی حضرت فاطمه(س) درباره محل دفن ایشان بین مورخان و راویان اختلاف‌نظر وجود دارد. «خانه حضرت، بقیع و روضه پیامبر(ص)» از جمله مکان‌هایی است که مورخان ذکر کرده‌اند.
