فتنه ۱۸ تیر ۱۳۷۸، یک شبه رخ نداد بلکه حاصل برنامه‌های بلندمدت دشمنان نظام – در داخل و خارج- بود. یکی از نشانه‌های نقش دشمنان خارجی در سناریوسازی فتنه ۱۸ تیر، اطلاع آنها از آشوب‌های سال ۷۸، یک سال قبل از وقوع حادثه کوی دانشگاه بود. تکاپوهای مراکز دشمنی با ملت ایران، برای طرح‌ریزی غائله ۱۸ تیر، حدودا یک سال قبل از این غائله آغاز شد. دشمنان در خارج و دست‌نشاندگان آنها در داخل، در پیام‌ها، مصاحبه‌های مطبوعاتی و سخنرانی‌های خود از "وقوع یک حادثه که می‌تواند منجر به فروپاشی نظام ایران شود"، خبر می‌دادند. چنین روندی ناظر بر برنامه‌ریزی، طراحی و سناریوسازی دشمنان خارجی ایران برای آسیب رساندن به انقلاب اسلامی بود. به عنوان نمونه، رئیس سازمان جاسوسی امریکا اعلام کرده بود: «در سال ۱۹۹۹ در ایران انتظار حوادثی را داریم که در این بیست سال گذشته یعنی از اوّل انقلاب تاکنون بی‌سابقه است.»
نشریه آمریکایی میدل ایست اکونومیک دایجست هم در اوایل تیرماه ۱۳۷۸، وعده داده بود که: «بیشتر ناظران در تهران بر این اعتقادند که تابستان امسال شاهد یک آزمون حیاتی قدرت و حتی شاهد دورنمای رویارویی جدی بین جناح محافظه‌کار و اصلاح‌گرایان خواهد بود.»
بر همین اساس، بین سال‌های ۱۳۷۷ تا ۷۸ وقایعی اتفاق افتاد که در ظاهر بین آنها رابطه‌ای وجود نداشت اما در واقع کاملا مرتبط با هم عمل کردند تا به غائله ۱۸ تیرماه رسیدند. این زمینه‌ها عبارت بودند از کاهش درآمدهای نفتی، ایجاد شبکه جهانی جنگ روانی علیه نظام اسلامی، تلاش در جهت تضعیف دستگاه‌های امنیتی و قضایی و تقویت شبکه‌های جاسوسی در داخل کشور.
در ادامه به بررسی این زمینه‌ها می‌پردازیم:
کاهش درآمدهای نفتی
در روزهای منتهی به سال ۱۳۷۸، درآمدهای نفتی به شدت کاهش پیدا کرد. به طوری که براساس آمار موجود، درآمدهای نفتی کشور در سال ۱۳۷۶، ۱۵ میلیارد و ۸۴۸ میلیون و ۵۴۸ هزار دلار بود که این آمار در سال ۱۳۷۷ به ۱۱ میلیارد و ۷۳۵ میلیون و ۲۶۰ هزار دلار کاهش یافت.
کاهش درآمدهای نفتی تاثیر مستقیم بر روی اقتصاد داشت. دشمن نیز از این فضا برای تحریک برخی از دانشجویان استفاده کرد تا بتواند با موج سواری در نهادهای آموزش عالی، فضای سیاسی را متشنج سازد.
ایجاد شبکه جهانی جنگ روانی علیه نظام اسلامی
یکی دیگر از زمینه‌چینی‌های دشمنان برای نیل به غائله ۱۸ تیر، ایجاد یک شبکه جنگ روانی علیه ایران و نظام اسلامی در سطح تبلیغات جهانی بود. این مهم بر عهده برخی رسانه‌ها همچون رادیو امریکا، رادیوی رژیم صهیونیستی و رادیو انگلیس بود. علاوه بر این، یک شبکه رادیویی با عنوان"رادیو آزادی" در امریکا ایجاد شد که حدود ۱۰۰ میلیون دلار بودجه به آن اختصاص داده شده بود.
این رسانه‌ها در دوران فتنه ۷۸ نیز با قدرت به قعالیت خود ادامه دادند و اخباری از تهران منتشر کردند که با هیچ‌کدام از حوادث ایران همخوانی نداشت. رسانه‌های غربی در آن زمان با تیترهای درشت در مورد تعداد کشته شده‌ها در حادثه کوی دانشگاه به استقبال از این مسئله رفتند و نوشتند: «شایع شده است که تهران حکومت نظامی است و ارتش با تانک به خیابان‌ها خواهد آمد.» این رسانه‌ها همچنین بیان کردند: «بخشی از صدا و سیما به آتش کشیده شده و دفتر روزنامه کیهان تخریب شده است.» شایعه کشته شدن در حدود ۲۵ نفر از دانشجویان نیز یکی دیگر از خبرسازی‌های رسانه‌های غربی در مورد حوادث سال ۷۸ بود.
در داخل ایران نیز روزنامه‌ها با تیترها درشت و تنش‌زای خود نقش فراوانی در وقایع کوی دانشگاه داشتند. رسانه‌های معاند در آن زمان از مسایلی چون اصلاح قانون مطبوعات و مسایل مطرح شده در مجلس و روابط دولت و مجلس گزارش‌هایی را منتشر می‌ساختند که تنها هدفش تحریک مردم و بدگمان کردن آنها به اصل نظام جمهوری اسلامی بود. این رسانه‌ها همچنین شایعه اختلاف بین مسؤولان طراز اوّل نظام را نیز دامن می‌زدند.
تلاش برای ضربه زدن به نهادهای انقلابی
یکی دیگر از زمینه‌های فتنه ۱۸ تیر، تضعیف نهادهای انقلابی توسط دشمنان بود. به گفته دبیرکل اسبق اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان مستقل: «در اتفاق سال ۷۸ استراتژی دوگانه‌ای را آقای حجاریان به عنوان لیدر اصلاح‌طلبی طرح کرد که "فتح سنگر به سنگر" و "فشار از پایین و چانه‌زنی از بالا" عناوین این دو استراتژی بود. فتح سنگر به سنگر به این معناست که اصلاح‌طلبان توانستند دولت را فتح کنند و باید گام‌های بعدی هم اتفاق بیفتد که فقط شامل مجلس نمی‌شود بلکه آنها معتقد بودند که استراتژی سطح سنگر به سنگر را پیش ببرند و حتما دستگاه‌های نظامی و امنیتی مانند سپاه، وزارت اطلاعات و ناجا یکی از موانع اصلی بود و پروژه قتل‌های زنجیره‌ای زمستان سال ۷۷ و کوی دانشگاه سال ۷۸ را می‌توان در این چارچوب بررسی کرد که مخاطب اصلی آن دستگاه اطلاعاتی-انتظامی و امنیتی بودند؛ دستگاه اطلاعاتی-امنیتی در قتل‌های زنجیره‌ای آسیب دید و دستگاه انتظامی در غائله کوی دانشگاه.»
حجت‌الاسلام نیازی، رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح وقت نیز در همین رابطه طی مصاحبه‌ای به تاریخ ۳۱ تیر۱۳۷۸ در روزنامه رسالت اعلام کرد: «بعضی از روزنامه‌ها همصدا با دشمنان، وزارت اطلاعات، نیروی انتظامی و سپاه پاسداران را تضعیف می‌کنند.»
این ترفند بعد از غائله کوی دانشگاه نیز پیگیری شد به طوری که براساس گزارش روزنامه کیهان در ۲۱ تیر ۷۸، عزت‌الله سحابی طی سخنانی در ۲۰ تیرماه، به دروغ اعلام کرد «دانشجویان از کوی دانشگاه خارج نشوند و به سمت میدان آزادی نروند چون رحیم صفوی فرمانده سپاه تهدید کرده به واسطه عبور دانشجویان از برخی خط قرمزهای مورد نظر ایشان، اجازه برخورد خشن نیروهای ویژه سپاه با دانشجویان داده شده است.»
تقویت شبکه‌های جاسوسی در ایران
در آستانه ۱۸ تیر ۷۸ رفت و آمد ماموران سازمان سیا به داخل کشور در پوشش رایزنی‌های فرهنگی رونق گرفت. در همین راستا، در اوایل سال ۱۳۷۸ یک شبکه جاسوسی خطرناک کشف شد. اعضای این شبکه جاسوسی را گروهی از یهودیان و غیر یهودی‌های ایرانی تشکیل می‌دادند. تحقیقات و بازجویی‌های بعدی نشان داد که این تیم ۱۳ نفره به منظور جاسوسی وارد خاک ایران شده بودند.
علاوه بر این، اعترافات یکی از متهمین وقایع ۱۸ تیر نیز حاکی از آن است که همزمان با آشوب‌های ۱۸ تیر هم گروهی از جاسوسان به طور مرتب با رسانه‌ها و مراکز جاسوسی بیگانه در ارتباط بودند و اطلاعات را به طور لحظه‌ای برای آنها ارسال می‌کردند. یکی از متهمین غائله کوی دانشگاه در این رابطه اعتراف می‌کند: «یکی از اعضای حزب ملت که اسم مستعار داشت، با موبایل گزارش درگیری‌ها را هر لحظه به رادیوی ضدانقلابی لس‌آنجلس در امریکا می‌داد.»
شکست توطئه دشمنان توسط مردم و مهار غائله ۱۸ تیر
با وجود همه این برنامه‌ها و طرح‌ها، با روشنگری‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی و بصیرت مردم غائله ۱۸ تیر ۱۳۷۸ مهار شده و توطئه دشمنان شکست خورد. معاندان نظام سعی داشتند با ایجاد درگیری داخلی بین مردم و ترسیم فضای دو قطبی شرایطی را ایجاد کنند تا شکاف‌های عمیقی در جامعه شکل بگیرد اما روشنگری‌های به موقع رهبر معظم انقلاب اسلامی و وحدت مردم نقشه آنها را خنثی کرد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی در ۲۳ تیرماه طی پیامی خطاب به ملت ایران اعلام کردند: «...گروهک‌های وابسته و معاند، طبق تحلیل اربابان و معلمان خود، گمان کرده‌اند مردم ایران از اسلام و انقلاب، دست برداشته‌اند، و به خیال باطل خود می‌خواهند از انقلاب اسلامی انتقام بگیرند؛ ولی غافل از این که ملت مؤمن و شجاع و هوشیار به آنان و اربابان و پشتیبانان آنان اجازه ادامه شرارت را نخواهند داد...»
در ادامه این پیام آمده بود: «ملت بزرگ ایران مخصوصاً جوانان عزیز باید در کمال هوشیاری مراقب حرکات دشمن باشند و به طور کامل با مأموران، همکاری کنند و عرصه را بر عناصر مزدور و خودفروخته دشمن، تنگ نمایند. و بخصوص فرزندان بسیجی‌ام باید آمادگی‌های لازم را در خود حفظ کنند و با حضور خود در هر صحنه‌ای که حضور آنان در آن لازم است، دشمنان زبون را مرعوب و منکوب سازند.»
پس از فصل الخطاب رهبر انقلاب، تجمع عظیمی در روز ۲۳ تیرماه در سراسر کشور شکل گرفت و مردم در حمایت از نظام وارد صحنه شدند. روزنامه اطلاعات در روز ۲۴ تیر، درباره نقش مردم در خاموش کردن اغتشاشات تیرماه آن سال نوشت: «حضور شکوهمند ملت در صحنه، دفاع جدی و حمایت قاطع از کیان انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی و اصول و ارزش‌ها که انقلاب ایران بر مبنای آن شکل گرفت و فراگیر شد، امنیت عمومی و آرامش اجتماعی را تامین و تضمین کرد.»
