داستان از جایی شروع می‌شود که معلم بوشهری به دانش‌آموزی، با عتاب و عصبانیت دستور می‌دهد که روی زمین بنشیند و دانش‌آموز با اضطراب، اما درکمال اعتماد به نفس استدلال می‌کند که شلوارم را 260 هزار تومان خریده‌ام و حاضر نیستم با این شلوار روی زمین بنشینم. معلم با دانش‌آموز گلاویز شده و اصرار دارد باید با همین شلوار روی زمین بنشینی و با زور دانش‌آموز را روی زمین می‌نشاند.
احتمالا شما هم بعد از دیدن این فیلم، مثل همه رسانه‌ها، رفتار خشن معلم را تقبیح می‌کنید، اما این همه واقعیت نیست؛ نوع برخورد و موضع‌گیری این دانش‌آموز با معلم و یک زاویه پنهان مانده ماجرا است که کمتر کسی به آن توجه می‌کند، رفتاری که زنگ خطر تغییر ارزش‌ها و هنجارها را درآورده است.
صحبت کردن درخصوص رفتار دانش‌آموز و تحلیل واکنش او به معنی چشم‌پوشی از خشم کنترل نشده معلم نیست و هریک در جایگاه خود قابل بررسی است، اما در این مجال می‌خواهیم درباره رفتار دانش‌آموز و هم‌نسلی‌هایش بیشتر حرف بزنیم.
رفتارتحقیرآمیز یک معلم با دانش آموز
معلم هم‌تراز پدر است
تعلیم و تعلم در جامعه ما، به‌واسطه آموزه‌های دینی آدابی دارد. تعالیم دینی هم معلم را مکلف به رعایت اخلاق استادی کرده و هم متعلمین و دانش‌آموزان را به حفظ احترام استاد دعوت می‌کند.
امیرالمومنین(ع) فرموده است: «به احترام پدر و معلمت از جای برخیز هرچند فرمان روا باشی.»[1]؛ این جمله نشان‌دهنده جایگاه رفیع معلم و هم‌ترازی آن با جایگاه پدر است و وظیفه ما در قبال اساتید را روشن می‌سازد.
مسئله احترام به استاد تا حدی در گفتمان دینی ما مهم است که شهید ثانی در کتاب مُنْیةُ المُرید می‌گوید: «اگر یکی از شاگردان با استاد برخلاف ادب و نزاکت رفتار کرد، همه شاگردان موظفند او را توبیخ نموده و طردش سازند و در صدد حمایت از استاد برآیند، هرچند خود استاد از جسارت آن شاگرد چشم‌پوشی کرده باشد.»[2]
نکته مهمی که در آداب آموزشی اسلام به چشم می‌خورد، رعایت تواضع و بردباری دو سویه از جانب معلم و دانش‌آموزان است. امام صادق(ع) فرموده‌اند: «تواضع كنید نسبت به شاگردانتان، و تواضع كنید نسبت به معلِّمانتان!»[3].
به نظر می‌رسد، آداب ارزشمند اسلامی، در ساختار آموزشی ما کمتر رعایت می‌شوند. هم معلم‌ها متناسب با شأن جایگاهشان رفتار نمی‌کنند و هم دانش‌آموزان درخصوص احترام به معلم، علم و محیط آموزشی درک درستی ندارند.
اما سوال مهم این است که چرا و چگونه ارزش‌ها و هنجار‌های اصیل اسلامی در یکی از مهمترین نهادهای موثر اجتماعی در حال دگرگونی است؟
گستاخی دانش‌آموزان، نتیجه برخی اشتباهات معلمان
شاید مهمترین عامل تزلزل مقام معلم، رفتارهای اشتباه معلمان باشد. متاسفانه برخی از معلمین، با آداب اسلامی آشنایی ندارند و دائما از موضع بالا با دانش‌آموزان برخورد می‌کنند. معلمان بسیاری هستند که با شاگردانشان ارتباط دوستانه و مناسبی برقرار کرده‌اند و تجربه خوبی از تعامل با آن‌ها دارند.
حجت الاسلام رمضانی، رئیس موسسه "امیری حسین(ع)" که سال‌ها کار فرهنگی با نوجوانان منطقه 12 تهران را تجربه کرده در مصاحبه با تبیان درباره وظایف معلمان گفت: معلم باید صبر و حوصله داشته باشد و برای دانش‌آموزان وقت بگذارد و دلسوزی کند. بچه‌ها باید حرمتشان حفظ شود، اما اگر به شخصیت آن‌ها توهین کنیم و برای آن‌ها حرمتی قائل نباشیم، نمیتوانیم از آن ها توقع رعایت ادب و احترام داشته باشیم.
بچه ها باید دلسوزی معلم را درک کنند، اما متاسفانه معلمی که باید وقت بگذارد و دلسوزی کند، دغدغه های خودش را دارد، از نظر مالی ضعیف است یا مشکلات دیگری دارد و فرصت وقت گذاشتن برای دانش‌آموزان را ندارد.
وقت نگذاشتن والدین برای فرزندان
یکی دیگر از عواملی که موجب نازل شدن شأن معلم شده، عدم پذیرش اشتباه فرزندان از سوی والدین است، همین موجب شده تا آن‌ها نسبت به خطای فرزندان خود هیچ‌گونه برخوردی نکنند. والدین تصور می‌کنند مراقبت از فرزند، به معنی حمایت از او در تمام رفتارهای غلط و درست است، در صورتی که فرزند ما اگر اشتباهات خود را شناخته و درصدد رفع آن برآیند، بی شک با شخصیت مستحکم‌تری وارد جامعه می‌شوند.
حجت الاسلام رمضانی معتقد است، معلم باید صبر و حوصله داشته باشد و برای دانش‌آموزان وقت بگذارد و دلسوزی کند. بچه‌ها باید حرمتشان حفظ شود. اما اگر به شخصیت آن‌ها توهین کنیم و برای آن‌ها حرمتی قائل نباشیم، نمیتوانیم از آن ها توقع رعایت ادب و احترام داشته باشیم.
بچه ها باید دلسوزی معلم را درک کنند، اما متاسفانه معلمی که باید وقت بگذارد و دلسوزی کند، دغدغه‌های خودش را دارد، از نظر مالی ضعیف است یا مشکلات دیگری دارد و فرصت وقت گذاشتن برای دانش‌آموزان را ندارد.
تاثیر فرآیند جهانی شدن
ارزش‌های اسلامی و هنجار‌های بومی زمانی حفظ می‌شوند که افراد جامعه به فرهنگ ایرانی-اسلامی پایبند باشند. اما فاصله گرفتن از فرهنگ‌های بومی و نزدیک شده به سبک زندگی غربی سریع‌تر از همیشه در حال تحول است و در این مسیر فرهنگ‌های مادی بی قید و بند، جایگزین ارزش‌های اخلاقی می‌شوند.
تغییر ماهیت فرهنگی جهان بر جامعه ما هم تاثیر گذاشته و خانوداه‌ها را نسبت به تربیت کودکان خود بر اساس مبانی صحیح و قاعده‌مند غافل کرده است. کودکان هم که آینه تمام‌نمای والدین خود هستند، گام در راهی می‌گذارند که پدر و مادرشان در آن مسیر حرکت می‌کنند.
از طرفی ساختار آموزشی ما گرچه آموزش و پرورش نام گرفته، اما بیشتر متمرکز امر آموزش است و از پرورش صحیح فرزندان این مرزوبوم غفلت می‌کند. امور پرورشی و تربیتی در مدارس معمولا درحاشیه هستند و همچنین بسیاری از دبیران پرورشی، آگاهی لازم برای تربیت کودک و نوجوان را ندارند و چه بسا عملکرد آن ها گاهی اثر معکوس می‌گذارد.
حجت الاسلام رمضانی تاثیر فرآیند جهانی شدن بر تغییر رفتار دانش‌آموزان را این‌گونه ارزیابی کرد که چون امروزه به واسطه گسترش فضا‌های مجازی و برنامه‌های تلویزیونی حجم بالایی از اطلاعات در حال گردش است، مسائل مهم اخلاقی درحاشیه زندگی قرار می‌گیرد و خانواده‌ها و مسئولین آموزشی هم گاهی یادشان می‌رود که مسائل مهم‌تری در حوزه تربیت وجود دارد که در اولویت هستند.
تاثیر دیگری که شبکه‌های مجازی در تغییر رفتار نوجوان امروزی داشته این است که وقتی در شبکه‌های مجازی می‌بیند معلمی به خاطر تنبیه دانش‌آموزی توبیخ شده، راه و چاه را یاد می‌گیرد و نسبت به معلم خودش پرخاشگر شده و دیگر از معلم تبعیت نمی‌کند. شبکه‌های مجازی نوجوان امروزی را پر توقع کرده و اعتماد به نفس دانش‌آموزان برای ایستادن در مقابل استاد را بالا برده است.
پی‌نوشت‌ها:
[1] غررالحکم، ج 7، ص 211
[2] کتاب آداب تعلیم و تعلم در اسلام(ترجمه منیه المرید)، ص 437
[3] اصول کافی، ج1، ص 36
