هدف نگارش این مقاله، فراهم آوردن اطلاعات صحیح و مختصر درباره این اختلال برای خانواده ها است تا در شرایطی که این کودکان در منزل هستند، مدیریت شوند.
ویژگی‌های کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی
از بین اختلالات روانپزشکی، اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی، از جمله اختلالاتی است که اغلب افراد، نام آن را شنیده اند و اطلاعاتی درباره آن دارند؛ اما متاسفانه بسیاری از اطلاعات عموم مردم در رابطه با این اختلال، از منابع درست و موثقی به دست نیامده است و خطا های بسیاری در آن وجود دارد. با افزایش دسترسی به اینترنت، استفاده از نرم افزار های کاربردی قابل نصب بر روی انواع تلفن های همراه و رایانه ها، مانند تلگرام، واتساپ و غیره که با اهداف ارتباط جمعی تهیه شده اند،اطلاعات غلط هم افزایش یافته است. همراه شدن این شبکه های اجتماعی، با گسترش استفاده از سایت های اینترنتی، برای کسب اطلاعات درباره موضوعات مختلف، باعث افزایش و سهولت انتقال اطلاعات نادرست و باورهای غلط شده است که در نتیجه می‌تواند آسیب‌های زیادی را برای کودک به ویژه کودکان دارای اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی و خانواده او ایجاد کند. برداشت بیشتر افراد از اختلال نارسایی توجه - بیش فعالی، کودک مدام در حال حرکت است که علیرغم درخواست دیگران، به دستورات آنها توجهی ندارد. عده‌ای اختلال نقص توجه- بیش فعالی را صرفاً اختلال رفتاری دانسته و آن را با عدم تربیت صحیح، مرتبط می‌کنند. عده‌ای دیگر معتقدند، اختلالی پزشکی است و برای بهبود کودک، باید از دارو استفاده شود.
اگر زندگی در مدرسه دشوار است، اغلب زندگی در موقعیت خانه به مراتب دشوارتر خواهد بود. اغلب خانواده های دارای چنین کودکی، در معرض گستره ی وسیعی از فشارزاها قرار دارند. شرایط زناشویی والدین این کودکان به شدت تحت تاثیر وضعیت کودکان شان قرار می‌گیرد.
بعد از تشخیص اختلال در کودک، والدین او احساس گناه، شرم و ترس می‌کنند. گاهی این احساسات به شکل جر و بحث و اتهام زدن های آشکار به یکدیگر تظاهر می کند که طی آن والدین همدیگر را سرزنش می نمایند و در مورد رویه و طریقه اداره او به مجادله می‌پردازند.
از آنجا که چنین کودکی نیاز به محیطی آرام، قابل پیش‌بینی و ایمن دارد، سبب بروز مشکلات اضافی، مانند رفتار خود سر و نافرمان در او می شود. اگر در این خانواده ی مشکل دار فرزندان دیگری باشند، آنها نیز آسیب پذیر می شوند یا مورد غفلت قرار می گیرد که باعث رنجش و مشکلات هیجانی در این برادران و خواهران می شود . در مواردی که فرزندان دیگر رفتاری مناسب دارند، با کودک کم توجه- بیش فعال مقایسه می‌شوند که در نتیجه خود کودک احساس رنجش و طرد شدگی می کند. این تحقیر به ویژه وقتی بیشتر میشود که به طور نامناسب و ناخواسته با برادر و خواهر کوچکتر خود که رفتار اجتماعی، رفتاری یا آموزشی شایسته تری دارد، مقایسه شود. هر چند این نوع مشکلات، خود علت این اختلال نیستند، اما وضعیت را برای کودک مبتلا،وخیمتر می‌کنند. در ضمن، این مشکلات، استحکام و ثبات واحد خانواده را به خطر می‌اندازند.
توصیه هایی برای مدیریت رفتاری کودکان مبتلابه اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی
به همراه کودک، لیستی از فعالیت های معمول روزانه که باید در خانه انجام شوند، تهیه کنید انجام تکالیف، جمع کردن وسایل اتاق، نمونه‌هایی از این فعالیت‌ها هستند. درگیر کردن کودک در تهیه این لیست کمک می‌کند که کودک با کلیه فعالیت هایی که در روز باید انجام دهد، آشنا شود. از طرف دیگر چون خودش در تهیه لیست دخیل بوده، احساس الزام بیشتری برای انجام آن می‌کند. نمونه‌ای از لیست فعالیت های معمول روزانه عبارتند از:
- بازی و ورزش کردن در خانه
-رفتن به پارک و رستوران
- محاسبه زمان استفاده از کامپیوتر و...
- محاسبه زمان خواب، بیدار ماندن شب
- تنها بودن با والدین در زمان خاص صبحانه
- کمک در انجام کارهای روزانه
-انجام کار هنری
- نقاشی
- پختن کیک
- قصه خواندن با والدین
کودک را برای تغییر در برنامه روزانه آماده کنید مثل تغییر دکور خانه یا آمدن مهمان به خانه. قابل پیش بینی نبودن تغییرات امکان دارد باعث کج خلقی کودک یا اضطراب در او می شود. تا جایی که ممکن است تغییرات را زودتر به او اطلاع دهید. با این روش کودک فرصت دارد تا با ناراحتی خود کنار بیاید. اما هنگامی که کودکتان از صبح منتظر مانده تا کار مورد علاقه‌اش را انجام دهد و درست لحظه شروع کار، شما به او می گویید که برنامه تغییر کرده است، باید منتظر انفجار خشم کودکتان باشید.
برای آن دسته از فعالیت‌های خانه که کودک مهارت های لازم را برای انجام دادن آنها ندارد، لیست یا جدولی آماده کنید. در این جدول مراحل انجام کارها و زمان انجام آنها را یادداشت کنید. همچنین می توانید ستونی را قرار دهید که کودک بعد از تمام شدن هر مرحله در آن ستون علامتی را که نشانگر تمام شدن کار است می‌گذارد و سپس مرحله بعدی را شروع می‌کند. کودک با این روش راحت تر کارهایش را انجام می دهد؛ چون می تواند بفهمد چه کاری را و چگونه باید انجام دهد.
کارهای خانه را به شیوه ای سازماندهی کنید که احتمال موفقیت او بیشتر شود و تعارض در رابطه شما و کودک کم شود. از جمله راه های رسیدن به هدف فوق این است که کارهای خیلی سخت را به قطعات کوچک تقسیم کنید. بدین صورت احتمال انجام کار و موفقیت در آن بیشتر میشود و کودک احساس بهتری نسبت به توانایی خودش برای انجام آن پیدا می‌کند. از طرف دیگر رابطه بین شما و کودک به خاطر انجام نشدن کار یا درست انجام نشدن آن، آسیب نمی‌بیند. یادتان باشد وقتی کاری را به کودک می سپارید قرار نیست به او نشان دهید که نمی‌تواند از عهده کارهایش بر آید؛ بلکه با تغییر در حجم و شیوه انجام کار می خواهید به او نشان دهید که می تواند آنچه را خواسته شده انجام دهد. دیدن توانایی انجام دادن کار باعث افزایش اعتماد به نفس او میشود.
کودک دارای اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی دوست ندارد فعالیتی را که از آن لذت می برد تمام کند و فعالیت دیگری را شروع کند. برای مثال دوست ندارد تلویزیون را خاموش کند و تکلیفش را شروع کند. همانط ور که می دانید این کودکان در مدیریت و تخمین زمان نقص دارند. به همین دلیل او فکر می کند مدت کمی است که تلویزیون یا کار مورد علاقه‌اش را آغاز کرده است؛ در حالی که شما می دانید او دو ساعت مشغول آن کار بوده است. برای آنکه به او نشان دهید زمان تماشای تلویزیون یا سایر کارها تمام شده است، از ساعت زنگ دار یا یادآور های تلفن همراه یا نرم افزارهای یادآوری قابل نصب روی تلفن همراه، استفاده کنید.
کودکان دارای اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی خواب کم و به هم ریخته ای دارند. برای آنها برنامه خواب منظمی طراحی کنید. خواب نامناسب باعث خستگی و بی‌حوصلگی آنها میشود. با کمک روش های زیر به تنظیم برنامه خواب آنها کمک کنید: زمان تلویزیون دیدن را به خصوص در ساعات قبل از خواب کاهش دهید. مصرف کافئین را مخصوصاً در ساعات پایانی شب کم کنید. مراقب باشید که یک ساعت قبل از خواب فعالیت های جسمانی تحریک کننده انجام ندهند. برای مدتی کودک را بغل کنید. از آهنگ های ریلکسیشن استفاده کنید.
به عواملی که می توانند باعث بروز رفتار نامناسب در کودک شوند، آگاه باشید. این عوامل می توانند محیط شلوغ، پرسروصدا، خستگی، گرسنگی، زیاد نشستن روی صندلی، انجام تکالیفی مثل ریاضی، زمان های خاصی در روز مثلاً عصر ها و خیلی چیزهای دیگر باشند. آگاهی از این عوامل کمک می کند محیط را طوری آماده کنید که مانع شدت بخشیدن به مشکلات کودک شود.
وقتی کودک از قوانین پیروی می کند و رفتار مناسبی انجام می دهد، باید پاداش دریافت کند ارائه پاداش بلافاصله بعد از رفتار مناسب باعث می شود احتمال بروز رفتار افزایش پیدا کند و انگیزه کودک را برای انجام مجدد آن کار بالا می برد.
نظارت کردن بر این کودکان اهمیت زیادی دارد. به عنوان نمونه وقتی به خانه کسی می روید، کودک را تحت نظارت قرار دهید. آگاه باشید که کودک کجاست و چه کاری انجام می دهد تا بتوانید اگر لازم است به موقع مداخله کنید. در بعضی مواقع والدین کودک دارای اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی فکر می‌کنند چون قوانین و نتایج ناشی از رعایت نکردن آنها را به کودک گفته‌اند، کودک را می‌توانند تنها بگذارند. اما این کودکان حافظه فعال ضعیفی دارند و قوانین را زیاد در ذهن نگه نمی دارند. همچنین وقتی هیجان زده می شوند، به سرعت واکنش نشان می‌دهند و قبل از عمل، فکر نمی‌کند. شما به عنوان والدین کودک دارای اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی، مسوول هستید که بر کودک نظارت کنید و به جای این که بعد از وقوع رفتار حضور پیدا کنید و محرومیت ها و تنبیه هایی که برای کودک در نظر گرفته شده بود را اعمال کنید، قبل از وقوع رفتار منفی جلوی آن را بگیرید.
اگر از کودک پر تحرک شما خواسته شده که در مکانی ثابت بنشیند، اسباب بازی دستی به او بدهید تا بتواند حرکت دست هایش را مهار کند. سعی کنید از اسباب بازی هایی که با این هدف ساخته شده اند استفاده کنید. برای مثال توپ های کوچکی که روی سطح آنها برجستگی‌های یا خارهایی وجود دارد و کودک را از لحاظ حسی درگیر و به تعدیل حسی او کمک می‌کند. این اسباب‌بازی‌ها بعد از مدتی اثر افزایش توجه را از دست می دهند. به همین خاطر انواع متعددی از این وسایل را تهیه کنید. خودتان هم می‌توانید با کمی خلاقیت آنها را بسازید.
کودکان دارای اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی به دنبال تحریک هستند. زمانی که کودک رفتار نادرست انجام می‌دهد، از پاسخ های انفجاری و هیجانی خودداری کنید؛ چرا که این دسته از پاسخ ها، برای آنها بسیار تحریک کننده است و واکنش منفی شما برای آنها، نقش پاداش را پیدا می کند. اگر در مقابل رفتارهای کودک عصبانی شوید و بدون کنترل رفتار کنید، آنها حس قدرت و کنترل بر شما را پیدا می کنند. همچنین رفتار شما برای آنها مثل پاداش عمل می کند.
در بسیاری از موارد، شما نمی توانید رفتار کودک تان را عوض کنید. پس چیزهایی را که می توانید، عوض کنید و این تغییرات هر آن چیزی است که می‌توانید در خودتان ایجاد کنید: نگرش تان، تون صدا، زبان بدن، راهبردها، ثبات در رفتار و غیره.
از سرزنش و تهدید کردن اجتناب کنید. وقتی کودک را سرزنش می کنید، در واقع به جای این که به او چیزی یاد بدهید، در حال قضاوت کردن او هستید. سرزنش کردن، تاثیر زیادی روی تصویری که کودک از خودش در ذهنش می سازد دارد و سلامت هیجانی کودک را به خطر می‌اندازد. تهدید کردن کودک موجب میشود که واکنش مقابله به مثل نشان دهد. از آنجا که مهارت‌های قضاوت اجتماعی در کودک دارای اختلال نقص توجه- بیش فعالی نقص دارد، زمانی که تهدیدی را در رابطه با خودش می شنود، از الگوهای کلامی نامناسب برای مقابله کردن با فرد تعدیل کننده استفاده می کند. همچنین امکان دارد از این روش برای موقعیت هایی که تهدیدی اتفاق نیفتاده اما او وقوع آن راحدس می زند، استفاده کند. در واقع او می‌خواهد پیشدستی کند؛ به همین دلیل امکان دارد شما از والدین کودک بشنوید که خواهر یا برادرش را تهدید به کشتن می کند. به جای استفاده از این روش های خشن و نامناسب، از شیوه های مثبت والدگری استفاده کنید.
در هیچ شرایطی کودک را تنبیه بدنی نکنید. شاید تنبیه بدنی و کتک زدن به طور موقتی رفتار نامناسب را قطع کند اما به کودک آموزش نمی‌دهد که چه کاری درست است و باید به جای رفتار نامناسب خود انجام دهد. از طرف دیگر با تنبیه بدنی به کودک آموزش پرخاشگری می دهید و در واقع به او یاد می دهید وقتی عصبانی هستی، می توانی بزنی.همچنین با تنبیه بدنی رابطه بین والدین وکودک مخدوش می شود.
با کودک همراه باشید. آنچه کودک شما بیش از هر چیز احتیاج دارد، بودن شما با او است و درمان در اولویت بعدی قرار می‌گیرد. کودک شما نیاز دارد که مدافعش باشید. حمایت شما از او، رفتارش را بهبود می دهد. کودکان هنگام احساس تنهایی، بیشتر بد رفتاری می‌کنند. وقتی شما کودکتان را حمایت کنید، این احساسات منفی از بین می روند.
به یاد داشته باشید که حرف دیگران ملاک تشخیص نیست. برای داشتن تشخیص و درمان درست حتما از متخصصان مرتبط با این حوزه کمک بگیرید. موارد بسیاری وجود دارد که والدین به خاطر توصیه یکی از اقوام یا دوستان، روند درمان (چه دارویی و چه غیر دارویی) را قطع می کنند. تنها فردی که می تواند اطلاعات مفیدی به شما بدهد، متخصصان این حوزه هستند.
همه مشکلات کودک را به اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی نسبت ندهیم. بسیاری از کارهایی که کودکان انجام می‌دهند، علامت یک کودک پر تحرک نیست؛ بلکه متناسب با روند رشد و کنجکاوی او نسبت به محیط و کودک بودن است. مراقب باشید به کودک خود برچسب های نامناسب نزنید. هر چند بحران ویروس کرونا به زودی فروکش خواهد کرد ولی احتمال بازگشت آن در ماه های سرد در هر سال هست. به همین دلیل والدین باید توانایی مدیریت کودکا ن مبتلا به اختلال نارسایی توجه – بیش فعالی در منزل را داشته باشند. به امید موفقیت تمام والدین دارای کودک استثنایی.
