در این میان به گفته کارشناسان سرعت واکسیناسیون بیماری در ایران بسیار پایین است و این می‌تواند به معنای شروع موج‌های بعدی و بعدی بیماری باشد. براساس آخرین آمار وزارت بهداشت و با در نظر گرفتن جمعیتی ۸۰میلیونی برای ایران تاکنون ۱.۳۵درصد جمعیت کشور یک دز و تنها ۰.۲۸درصد جمعت دو دز واکسن کرونا را دریافت کرده‌اند.
به گزارش خبر آنلاین رکسانا مصلحی، پروفسور همه‌گیرشناس ژنتیکی در دانشگاه ایالتی نیویورک (SUNY) و محقق موسسه ملی بهداشت ایالات متحده آمریکا NIH، در این رابطه می‌گوید: «من در رسانه‌ها متوجه شدم زیر یک درصد جمعیت در ایران واکسینه شده‌اند. به نظر من این عدد خیلی کمتر از مقدار لازم است. مخصوصا بخاطر وجود گونه‌های جهش‌یافته‌ای که می‌توانند از واکسن فرار کنند، خیلی اهمیت دارد که درصد زیادی از مردم به سرعت واکسن بزنند تا جلوی انتقال، تکثیر و جهش این ویروس گرفته بشود. همانطور که گفتم این ویروس می‌تواند جهش پیدا کند و برخی از این جهش‌ها می‌تواند باعث فرار ویروس ازواکسن بشود.»
در واقع سرعت پایین واکسیناسیون نه تنها خطر موج‌های بعدی بیماری و افزایش جان‌باختگان آن، بلکه امکان فرار ویروس از واکسن با جهش آن بیشتر می‌شود. حتی ممکن است که جهشی خاص در ایران به وجود باید.
مصلحی توضیح می‌دهد: «هیچ شکی ندارم که جهش ایرانی به وجود آمده است، در همه کشورها جهش به وجود آمده چرا این اتفاق در ایران رخ ندهد؟ حتی ممکن است که این جهش در یک منطقه جغرافیایی خاصی از ایران یا اکثر جامعه غالب شود.»
این اتفاق و در صورت فرار ویروس از جهش می‌تواند معنایی ترسناک داشته باشد؛ عدم موفقیت در شکست کرونا و تبدیل آن به یک بیماری بومی.
استاد دانشگاه ایالتی نیویورک توضیح می‌دهد: «در برخی کشورها ممکن است که بیماری به حالت بومی و اندمی تبدیل بشود. این اتفاق در ایران رخ بدهد یا بیماری به شکل فصلی و مثل آنفلوآنزا در فصل زمستان بیاید و برود.»
گفت‌وگوی با رکسانا مصلحی، پروفسور همه‌گیرشناس ژنتیکی در دانشگاه ایالتی نیویورک (SUNY) درباره موج چهارم بیماری، جهش‌های کرونا، تاثیر واکسیناسیون و ... را اینجا بخوانید:
یک سال از اولین مصاحبه ما با شما درباره این ویروسی که آن زمان خیلی ناشناخته بود می‌گذرد، آنچه در این مدت رخ داد را چطور توصیف می‌کند؟
این یک سال در تاریخ اخیر دنیا بی‌شباهت بود. سالی که در آن بیش از ۱۵۱ میلیون نفر به کروناویروس مبتلا شدند و بیش از ۳ میلیون نفر بخاطر ابتلا به این ویروس فوت کردند. هنوز پاسخ نهایی به خیلی از سوال‌ها درباره کروناویروس وجود ندارد و هنوز درس نهایی از این پاندمی نگرفته‌ایم. احتمالا در این مصاحبه هم وارد سوال‌هایی می‌شویم که پاسخشان صرفا در آزمایشگاه‌ها معلوم شده است.
بعد از این یک سال، ایران با چهارمین موج کروناویروس در کشور درگیر شده است، این وضعیت جدید کشور را چطور می‌بینید؟
آمار در ایران خیلی ناراحت‌کننده است، حدود دو ماه پیش آمار خیلی پایین رفته بود و ما درباره علت ناگهانی کاهش روزانه میزان ابتلا صحبت کردیم. اما الان هم میزان ابتلا و هم به آن نسبت میزان مرگ‌ومیر بالا رفته است. تعداد روزانه ابتلا در ایران به بالای ۲۰هزار نفر رسیده، این عدد خیلی بالاست.
در این یک سال گذشته در ایران بیش از ۲ میلیون نفر به کروناویروس مبتلا شدند و ۷۰هزار نفر بخاطر ابتلا به این ویروس فوت کردند. البته این آمار هم دقیق نیست و آمار واقعی می‌تواند بیشتر از آنچه تاکنون اعلام شده باشد، چرکه کم گزارشی که یکی از مشکلات برخورد با این بیماری در اکثر کشورها است.
خوشبختانه در این موج چهام آمار فوتی‌ها مانند آمار مبتلایان رکورد شکنی نکرده است، علت این ماجرا چیست؟ آیا تعداد تست کرونا در کشور زیاد شده است؟
شاید تا حدی بخاطر افزایش تست این اتفاق رخ داده باشد، اگرچه "میزان مثبت بودن" در ایران در حال حاضر بالای ۲۱ درصد است که مفهومش این است که همچنان تست همگانی و کافی در ایران انجام نمی‌شود. توصیه‌های متخصصین براین اساس است که تا حدی تست در یک کشور انجام بشود که این عدد به زیر ۱۰درصد و حتی ۵ یا ۳ درصد برسد، اما ایران هیچوقت به این عدد نرسید. پس میزان تست کرونا با وجود این که بیشتر شده اما تغییر آن چنانی نکرده است.
از طرفی میزان مرگ‌ومیر به ۲.۸ درصد رسیده است، در حالی که در موج‌های قبلی این عدد حدود ۳ تا ۶ درصد بود، پس بله میزان مرگ‌ومیر کمتر شده است. دلایل دیگر این موضوع می‌تواند شناخته‌تر شدن علایم بیماری باشد، دیگر اینکه مردم زودتر کمک می‌گیرند و از سمتی هم درمان برای حالت شدید و حاد بیماری فراهم تر شده است.
ممکن است بخاطر جهش ویروس میزان مرگ‌ومیر ناشی از آن هم کمتر شده باشد؟
به طور فرضی یک همچنین امکانی وجود دارد ولی اصولا ویروس مکانیزم پیچیده‌تری دارد. چون از یک طرف فشار انتخاب طبیعی روی ویروس وجود دارد که سعی کند جهش‌هایی را به وجود بیاورد که بتواند با سرعت بیشتری تکثیر پیدا کند و راحت‌تر وارد سلول‌های بدن بشود. به همین دلیل ممکن است بیماری حادتری در بیمار به وجود بیاید و آن بیماری حاد هم میزبان را بکشد.
همچنان جهش می‌تواند شامل ایجاد قدرتی در ویروس شود که سیستم ایمنی میزبان را سرکوب می‌کند، باز خود این موضوع منجر به مرگ میزبان می‌شود. الان آزمایشات انجام شده نشان می‌دهد که همان گونه جهش یافته B.۱.۱.۷ (گونه انگلیسی) می‌تواند تا ۵۰درصد توانایی انتقال و تا ۳۰درصد توانایی کشندگی بیشتری داشته باشد.
علت این وضعیت کرونا در کشور را می‌توانیم به سفرهای نوروزی ربط بدهیم؟
شاید. من شاهد این مسافرتها نبودم و درست هم نمیدونم وضعیت تجمع عمومی به چه صورتی هست ولی توصیه من این است که قوانین بهداشت عمومی دوره پاندمی کماکان رعایت بشود به خصوص این که هنوز به اندازه کافی جامعه واکسیناسیون نشده است.
در نوروز، انواع جهش‌یافته ویروس هم گزارش شده بود و من گفتم ممکن است این نوع‌های جهش یافته قابلیت انتقال بیشتری داشته باشند و یا بتوانند از واکسن فرار کنند. به همین دلیل حتی الان هم که واکسن به وجود آمده نباید از این قوانین بهداشت عمومی غافل شویم.
واقعا واکسن‌ها در راه جلوگیری از پاندمی چقدر موثر هستند؟
ببینید الان بزرگترین موانع در راه غلبه بر این پاندمی وجود گونه‌های جهش یافته ویروس و از سویی «کم‌واکسنی» است، این دو مانع به هم ربط دارند، از این لحاظ که هرچه افراد بیشتری در یک جامعه واکسن تزریق کنند، احتمال انتقال، تکثیر و جهش در ویروس کمتر می‌شود.
با این وجود حتی به کسانی که واکسن تزریق زده شده هم توصیه می‌شود که هم ماسک بزنند و هم فاصله اجتماعی را رعایت کنند. چون ما هنوز نمی‌دانیم که این واکسن تا چه حدی میزان انتقال را کم می‌کند.
یک سری تحقیقات آزمایشگاهی نشان می‌دهند که میزان تاثیرگزاری برخی واکسن‌هایی که در کشورهای غربی وجود دارند روی برخی از گونه‌های جهش‌یافته کمتر است. از طرفی هم یک مقاله‌ای درباره دو نفر چاپ شده که چندین روز بعد از واکسینه شدن، به ویروس جهش یافته مبتلا شدند.
اما برخی با اشاره به جمعیت بالای واکسینه شده در کشوری مثل آمریکا و از سویی آمار زیاد مبتلایان در این کشور نتیجه می‌گیرند که واکسیناسیون تاثیری ندارد. این نتیجه‌گیری چقدر واقعی است؟
اولا آنطور که آمار نشان می‌دهد که هم میزان ابتلا و هم میزان مرگ و میر در آمریکا در یک ماه گذشته افت زیادی داشته است.
دوما این که در آمریکا تازه واکسیناسیون به حد گسترده رسیده است، وقتی می‌گوییم قصد داریم که با واکسیناسیون پاندمی را متوقف کنیم باید به درصد زیادی از جامعه به سرعت واکسن تزریق شود، به طور دقیق‌تر به ۷۰ تا ۸۰درصد جمعیت جامعه باید تا تابستان امسال واکسن تزریق بشود تا ما شاهد اثر واکسن روی مسیر پاندمی باشیم.کشورها هنوز در شرایطی نیستند که بالای ۶۰درصد جامعه را واکسینه کنند، این جامعه به جامعه فرق می‌کند. مثلأ در امریکا حدود ۴۳درصد واکسینه شده اند. در برخی کشورها افراد به تزریق واکسن شک دارند، مخصوصا به واکسنی که تا این حد سریع درست شده است.
کشورهای غربی تازه به جایی رسیدند که همه افراد مشمول تزریق واکسن ود، در این مرحله باید افرادی که نسبت واکسیناسیون شک دارند را قانع کنند. این کشورها اگر بتوانند تا چند ماه آینده به همین سرعت به مردم واکسن تزریق کنند، به هدفشان می‌رسند و می‌توانند حداقل در کشور خودشان این بیماری را کنترل کنند.
همچین به‌تازگی داریم عوارض این واکسن را می‌بینیم.
اشاره کردید که نگرانی‌هایی درباره ایمنی واکسن‌ها در دنیا هم وجود دارد، واکسن‌هایی که در دنیا هستند چقدر ایمن هستند؟
بحث لختگی خون درباره واکسن استرازنیکا و جانسن‌اندجانسن به وجود آمد که میزان بروزش کم بود و در برخی هم اصلا معلوم نشد که لختگی خون بخاطر تزریق واکسن به وجود آمده است یا نه.
مطالعه جدید روی سه واکسن مدرنا، فایزر و جانسن‌اندجان چاپ شده نشان می‌دهد که در برخی تزریق‌کنندگان هر سه واکسن مشکلات آسم، آلرژی و سیستم ایمنی حداقل به طور موقتی به وجود می‌آید. اما اکثر این افراد یعنی ۶۰ تا ۷۰درصدشان، از قبل هم مشکل آسم و آلرژی داشتند.
به همین دلیل این موضوع را خطرناک نمی‌دانند و آسم و آلرژی در هر صورت کشنده نیست.
سرعت روند واکسیناسیون را در ایران چگونه می‌بینید؟
من در رسانه‌ها متوجه شدم زیر یک درصد جمعیت در ایران واکسینه شده‌اند. به نظر من این عدد خیلی کمتر از مقدار لازم است. مخصوصا بخاطر وجود گونه‌های جهش‌یافته‌ای که می‌توانند از واکسن فرار کنند، خیلی اهمیت دارد که درصد زیادی از مردم به سرعت واکسن بزنند تا جلوی انتقال، تکثیر و جهش این ویروس گرفته بشود. همانطور که گفتم این ویروس می‌تواند جهش پیدا کند و برخی از این جهش‌ها می‌تواند باعث فرار ویروس از واکسن بشود.
یک سری تحقیقات آزمایشگاهی نشان می‌دهند که میزان تاثیرگزاری برخی واکسن‌هایی که در کشورهای غربی وجود دارند روی برخی از گونه‌های جهش‌یافته کمتر است. از طرفی هم یک مقاله‌ای درباره دو نفر چاپ شده که چندین روز بعد از واکسینه شدن، به ویروس جهش یافته مبتلا شدند.
این یعنی به مرز خطرناکی رسیدیم که ویروس توانسته جهش‌هایی پیدا کند که بتواند از واکسن‌ها فرار کند، به همین دلیل خیلی مهم است که جلوی جهش این ویروس را با جلوگیری از تکثیر سریع آن بگیریم و بهترین راهکار جلوگیری از انتقال و تکثیر آن با تزریق واکسن است. هر دو دز واکسن های دو دزه باید به موقع به افراد تزریق شود تا میزان آنتی‌بادی بدنشان آن قدر زیاد شود که جلوی تکثیر و جهش ویروس در بدنشان گرفته شود. از سمتی هم خیلی مهم است که جمعیت زیادی از یک جامعه واکسن بزنند تا افراد مستعد به بیماری در جامعه وجود نداشته باشد.
ایران در اوج موج چهارم است، همانطور که گفتید روند واکسیناسیون هم سرعت مناسبی ندارد، از سمتی تعطیلی‌ها به شکل کامل اجرایی نمی‌شوند و ... در این صورت مردم چه کاری می‌توانند برای نجات جان خودشان انجام بدهند؟
در این شرایط به نظر می‌رسد که مردم خودشان باید با رعایت قوانین بهداشت عمومی مثل ماسک زدن و فاصله گرفتن جان خودشان را نجات بدهند، یک همکاری باید بین سازمان‌های پزشکی، دولت و مردم باشد تا وضعیت درست شود.
گفتید اگر واکسیناسیون نشود، احتمال جهش و فرار ویروس از واکسن بیشتر می‌شود، تاکنون کدام جهش‌های کروناویروس در جهان غالب شده است؟
جز نوع انگلیسی و آفریقای جنوبی نوع برزیلی هم غالب شده است، دو نوع جهش یافته B.۱.۴۲۷ و B.۱.۴۲۹ در کالیفرنیا پیدا شده و یک نوع جدید به اسم B.۱.۶۱۷ هم در هند پیدا شده است. به جز این‌ها انواع جهش یافته خیلی زیاد دیگری هم هست. برای مثال در ۸ مریض فوت شده در جنوب فرانسه یک نوع جهش یافته دیگری پیدا شد که آن نوع از تست «پی‌سی‌آر» فرار می‌کرد، یعنی با این که تمام علائم در این افراد دیده می‌شد اما تست آن‌ها مثبت نمی‌شد.
به همین دلیل هم توصیه‌ها درباره تست پی‌سی‌آر تغییر داده‌اند تا چندین قسمت ژن ویروس هدف تست قرار بگیرد، انواع ژنتیکی مرتب در همه جای دنیا به وجود آمده‌اند اما این‌ها غالب شده‌اند و درباره آن‌ها صحبت می‌شود.
من هیچ شکی ندارم که جهش ایرانی به وجود آمده است، در همه کشورها جهش به وجود آمده چرا این اتفاق در ایران رخ ندهد؟ حتی ممکن است که این جهش در یک منطقه جغرافیایی خاصی از ایران یا اکثر جامعه غالب شود. بخاطر همین من پیشنهاد داده بودم که در کنار تست همگانی، رده بندی ژنومی ویروس در ایران رخ بدهد.
براین اساس واکسن‌ها می‌توانند بر این انواع جهش یافته غلبه کنند؟ و چه کاری می‌توان برای این مسئله انجام داد؟
وقتی می‌گوییم واکسنی روی گونه جهش یافته موثر است یا نه، چنین مفهومی دارد که ایا آنتی‌بادی‌های به وجود آمده در بدن بعد از واکسیناسیون می‌توانند ویروس جهش یافته را خنثی کنند یا نه.
در مورد نوع انگلیسی معلوم شد که پادتن‌های به وجود آمده می‌تواند این نوع را خنثی کند، اما درباره نوع آفریقای جنوبی مشخص شد که تاثیر پادتن روی نوع جهش یافته حتی تا ۶ برابر کمتر است، در نوع برزیلی و دو نوع کالیفرنیایی هم یک مقدار تاثیر پادتن کمتر شده است، البته نه به اندازه ای که در نوع آفریقای جنوبی مشاهده شده است.
تمام شرکت‌های واکسن‌سازی در غرب در حال طراحی واکسن‌هایشان به شکلی هستند که بتوانند به نوع جهش یافته غلبه کنند. آن‌ها با چند استراتژی مختلف این کار را انجام می‌دهند.
چه استراتژی‌هایی؟
استراتژی اول این است که از همین واکسن‌های موجود در بازار دز اضافی به مردم تزریق شود، مثلا مدرنا در حال فکر کردن به این موضوع است که بعد از چند ماه دز سوم هم به افراد تزریق کند تا واکنش ایمنی خیلی بالا به وجود بیاید..
یک استراتژی دیگر این است که این دز اضافه بر علیه «اسپایک پروتئین» گونه جهش یافته تزریق بشود تا به این شکل هر دو نوع آنتی‌بادی در بدن افراد ایجاد شود. یک استراتژی دیگر هم تولید واکسن‌های دو ظرفیتی است که منجر به ایجاد واکنش‌های ایمنی به دو پادزای متفاوت بشود. مثلا واکسنی به وجود بیاورند که به دو پروتئین مختلف یک ویروس واکنش نشان بدهد تا به این شکل اگر ویروس جهش پیدا کرد به احتمال بیشتری جلوی تکثیر ویروس گرفته شود.
در ایران اما می‌گویند اگر ویروس جهش پیدا کند می‌توان با تغییر کوچکی در واکسن آن را علیه ویروس جهش یافته تبدیل می‌کنند، این ایده چقدر درست است؟
کسانی که این حرف را می‌زنند فکر می‌کنند مثل واکسن آنفلوآنزا می‌توان با این مسئله برخورد کردکه شاید خیلی اشتباه هم فکر نمی‌کنند اما چون در سطح یک پاندمی صحبت می‌کنیم، شرایط خطرناک‌تر است و ممکن است که این روش به تنهایی جواب ندهد.
از نوع جهش یافته هندی در ایران نگرانی‌های زیادی به وجود آمده، چه ویژگی‌هایی از این ویروس به شکل علمی اثبات شده‌اند؟
به نتیجه قطعی درباره این ویروس نرسیده‌ایم، اقدامات انجام شده درباره هند از سوی احتیاط است، چراکه هم زمان با مشخص شدن نوع جهش هندی، میزان ابتلا و مرگ‌ومیر در این کشور به شکل وحشتناکی افزایش پیدا کرد و مردم این دو اتفاق را به هم ربط دادند نتیجه گرفتند که ممکن است این نوع جهش یافته توانایی انتقال بیشتری داشته باشد.
این موضوع از نظر علمی ثابت نشده است، اما بخاطر این که فرضیه‌هایی وجود دارد از نظر احتیاط ایران و کشورهای دیگر مثل انگلیس پروازها را قطع کرده‌اند.
همچنین مسئولان وزارت بهداشت هشدار داده‌اند که امکان به وجود آمدن کرونای ایرانی هم هست، شما چه نظری دارد؟
من هیچ شکی ندارم که جهش ایرانی به وجود آمده است، در همه کشورها جهش به وجود آمده چرا این اتفاق در ایران رخ ندهد؟ حتی ممکن است که این جهش در یک منطقه جغرافیایی خاصی از ایران یا اکثر جامعه غالب شود. بخاطر همین من پیشنهاد داده بودم که در کنار تست همگانی، رده بندی ژنومی ویروس در ایران رخ بدهد.
خیلی مهم است که ژنوم ویروس در مبتلایان رده‌بندی شود تا ببینیم چه نوع تغییرات ژنتیکی در این ویروس به وجود می‌آید، براین اساس نوع معمول در ایران معلوم می‌شود و تا انواع تغییر یافته‌ای که در منطقه‌ای به وجود می‌آید سریع تشخیص داده شود و اشخاص آن منطقه خاص فورا قرنطینه بشوند.
حتی این کار به واکسیناسیون هم کمک می‌کند و می‌شود افرادی که در معرض گونه جهش یافته هستند را واکسینه کرد. در عین حال با این کار مشخص می‌شود چه انواع جهش یافته‌ای در ایران وجود دارد و به چه نحوی ویروس جهش یافته روی مبتلایان تاثیر می‌گذارد.
در بعضی کشورها چنین برنامه نظارت ژنومی سراسری در حال انجام است. این موضوع مهم است و کشورها برای این کار بودجه گذاشتند، چون مثلا باید بدانیم واکسنی می‌تواند بر گونه جهش یافته تاثیر بگذارد یا نه.
این پاندمی قوت و ضعف سیستم بهداشت عمومی و پزشکی را در ایران و جهان به ما نشان داد و شاید صرفا به ما نشان داد که باید آماده پاندمی بعدی در آینده باشیم. سازمان بهداشت جهانی پیشبینی می‌کند که پاندمی بیماری ناشناخته X در همین نزدیکی‌هاست و هر لحظه احتمال دارد برسد.
با این جهش‌های زیادی که می‌بینیم به نظر شما واکسن‌های موجود در کنترل پاندمی موفق می‌شوند؟ یا باید وارد مرحله تزریق دز سوم و .. شویم؟
فکر کنم وارد این مراحل هم بشویم، می‌دانیم که بهترین راه مقابله با این گونه‌های جهش یافته جلوگیری از انتقال ویروس است، برای این کار نه تنها باید از مقررات بهداشت عمومی مثل ماسک زدن رعایت کنیم؛ بلکه حالا که واکسن داریم، باید از آن استفاده کنیم تا بتوانیم جلوی تکثیر و جهش این ویروس را بگیریم. چون این ویروس به ما نشان داده که برخی جهش‌هایش می‌تواند خطرناک باشد و از واکسن فرار کند. پس تعداد زیادی از افراد یک جمعیت باید هرچه سریع‌تر واکسینه بشوند تا جلوی عفونت و انتقال گرفته شود.
براین اساس فکر می‌کنید سرنوشت کرونا چه می‌شود؟ این ویروس به یک «اندمی» تبدیل می‌شود که مثل آنفلوآنزا همیشه هست یا به طور کلی کرونا از بین می‌رود؟
پیشبینی این قضایا سخت است، ممکن است که پاندمی در برخی کشورها ریشه‌کن شوند. برخی کشورها نشان داده‌اند که این توانایی را دارند که با تست همگانی و رعایت کامل قوانین بهداشت عمومی درصد انتقال و میزان بروز را کم کنند. در همین کشورها واکسیناسیون به طور رایگان صورت می‌گیرد.
در برخی کشورها ممکن است که بیماری به حالت بومی و اندمی تبدیل بشود.
ذبله ممکن است این اتفاق در ایران رخ بدهد یا بیماری به شکل فصلی و مثل آنفلوآنزا در فصل زمستان بیاید و برود. یک مسئله دیگر این است که خیلی از مبتلایان الان درگیر بیماری پساکووید یا کوید طولانی مدت هستند.
در این افراد علائمی وجود دارد که پس از ماه‌ها و حتی یک سال بهبود پیدا نکرده است، این می‌تواند منجر به دگرگونی یک جامعه بشود و سیستم بهداشتی جامعه را تا سال‌ها درگیر کند.
بالاخره پاندمی به طور کامل تمام بشود یا نه، این تجربه یک ساله در ایران و جهان برای شما چه تصویری را نشان داد؟
این پاندمی قوت و ضعف سیستم بهداشت عمومی و پزشکی را در ایران و جهان به ما نشان داد و شاید صرفا به ما نشان داد که باید آماده پاندمی بعدی در آینده باشیم. سازمان بهداشت جهانی پیشبینی می‌کند که پاندمی بیماری ناشناخته X در همین نزدیکی‌هاست و هر لحظه احتمال دارد برسد.
از پاندمی کووید باید هرچه زودتر درس بگیریم، تا بتوانیم سیستم کشور را برای مقابله با پاندمی بزرگ بعدی آماده کنیم.
همچنین باز هم تاکید می‌کنم باید از گردش این ویروس در جامعه جلوگیری کنیم و برای این کار جمعیت زیادی از جامعه باید واکسینه شوند و در عین حال اقدامات بهداشت عمومی قبلی رعایت شود.
