با توجه به ریشه اجتماعی و فرهنگی ازدواج در كشور، این نوع ازدواج‌ها در جوامعی كه بافت سنتی و قبیله‌ای دارند بیشتر از دیگر جوامع به چشم می‌خورد. اگر چه ميزان ازدواج‌های فامیلی یا باور به ازدواج‌های اجباری نظیر «عقد دخترعمو و پسرعمو در آسمان‌ها بسته شده است» در كشور به دلیل افزایش اطلاعات و آگاهی‌های خانواده‌ها با ظهور مراكز مشاوره‌ای قبل از ازدواج و انجام آزمايش‌هاي ژنتیكی، بالا رفتن سواد و آگاهی مردم، وقوع انواع مهاجرت و جابه‌جایی‌ها، كمرنگ‌تر از گذشته است، اما هنوز مشكلات و دغدغه‌های ناشی از این نوع ازدواج‌ها هزینه‌های روانی، جسمی، مادی و اجتماعی بسیار سنگینی را بر دوش خانواده‌ها و برخي جوانان تحمیل می‌كند، به طوری كه وقتی مروری گذرا بر فهرست بیماری‌های شایع جامعه نظیر دیابت، آسم، بیماری‌های قلبی ـ عروقی، گوارش و حتی انواع سرطان‌ها داشته باشیم، رد پای عوامل ارثی و ژنتیكی در ایجاد این بیماری‌ها دیده می‌شود. حتی بروز برخی پدیده‌های اجتماعی نظیر طلاق در ازدواج‌های فامیلی بیشتر از سایر ازدواج‌ها اتفاق می‌افتد، هر چند ما هیچ ازدواج بی‌خطری در دنیا سراغ نداریم، اما این خطرها در ازدواج‌های فامیلی ۴ برابر بیشتر از ازدواج‌های غیر فامیلی است.
ريشه ۷۰ درصد بيماري‌هاي رواني در ازدواج فاميلي
شهربانو قهاری، استاد دانشگاه و روان‌شناس بالینی در پاسخ به اين سوال «جام‌جم» كه آیا بیماری‌های روانی نیز می‌تواند زمینه‌های ژنتیكی داشته باشد، می‌گوید: «از دیدگاه روان‌شناسان بیش از ۷۰ درصد بیماری‌های روانی نظیر عقب‌ماندگی‌های ذهنی، افسردگی و سایر بیماری‌های روانی زمینه‌های ژنتیكی دارند كه از طریق ازدواج‌های فامیلی منتقل می‌شوند، حتی برخي روان‌شناسان، اعتیاد را به زمینه‌های ژنتیكی ناشی از ازدواج فامیلی نسبت می‌دهند، به طوری كه هر چه نسبت فامیلی زوج‌ها به هم نزدیك‌تر باشد، احتمال ایجاد مشكلات روانی در فرزندان آنها بیشتر است.»
او در پاسخ به این پرسش كه آیا صرف داشتن شناخت كافی از خانواده‌ها می‌تواند دلیلی برای رسيدن به یك ازدواج موفق باشد، تصریح می‌كند: «اگر چه شناخت به عنوان یكی از مهم‌ترین معیارهای ازدواج نقش بسیار مهمی در موفقیت آن دارد، اما در بسیاری از مواقع در ازدواج‌هایی كه همسران، تجربیات مشتركی از دوران مختلف زندگی خود و خانواده‌های همدیگر دارند جاذبه‌های ازدواج در بین آنها نسبت به ازدواج‌های غیر فامیلی كمرنگ‌تر است.»
وی با بیان این‌كه نوع شخصیت و فرهنگ خانواده‌ها در موفقیت یا عدم موفقیت ازدواج‌های فامیلی بسیار موثر است، اشاره می‌كند: «خانواده‌هایی كه مداخله‌گر، سلطه‌نگر و خودخواه هستند و فرهنگ پدرسالاری یا مادرسالاری در آنها حاكم است، با نادیده گرفتن استقلال و آزادی عمل، روابط زن و شوهر را به تنش و جدال تبدیل می‌كنند. با حاكم شدن نگرش بدبینانه بین زوج‌ها و خانواده‌ها، حرمت‌ها، حریم‌ها و ارزش‌های خانوادگی شكسته می‌شود، به طوری كه حتی در مواقعی، ملاحظه‌ها و رودربایستی‌های فامیلی امكان تصمیم‌گیری‌های عاقلانه و درست را از آنها می‌گیرد، حتی كسانی كه تن به ازدواج فامیلی می‌دهند، برای این‌كه طلاق‌شان به كدورت‌های بزرگ‌تر و گسترده‌تر منجر نشود، می‌سوزند و می‌سازند یا در صورت طلاق، كل رابطه خویشاوندی آنها مختل می‌شود.»
تعصبات قومي عامل ازدواج‌هاي فاميلي
افسر افشار نادری، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه نيز ازدواج‌های فامیلی در ایران را ریشه در عوامل فرهنگی و اجتماعی خانواده‌ها می‌داند و در این باره می‌گوید: «در ازدواج‌های فامیلی، خانواده‌ها به جای این‌كه تابع عقلانیت باشند، جامعه‌گرا هستند، یعنی دیدگاه دیگران، در تصمیم‌گیری‌ها مهم‌تر از مصلحت خودشان است و جامعه‌شناسان ازدواج‌های فامیلی را به دلیل شباهت‌های زیاد ژنتیكی و اختیار نداشتن زوج‌ها در انتخاب همدیگر مردود می‌دانند. در این نوع ازدواج‌ها، خانواده‌ها و فاميل دو طرف با اكتفا به یكی از معیارهای ازدواج، یعنی شناخت و این‌كه دو طرف از بچگی همدیگر را می‌شناسند و به غریبه‌ها اعتماد نمی‌كنند، به ازدواج فاميلي راي مي‌دهند.
ازدواج فاميلي در طول تاریخ به عنوان یك ازدواج مطمئن و مقبول تلقی می‌شد، در حالی كه ازدواجی موفق است كه بر اساس عشق، علاقه، شناخت صحیح و عقلانیت صورت بگیرد. در ازدواج‌های فامیلی بیش از ۶۰ درصد دختران و پسران از همدیگر شناخت صحیحی ندارند و اگر بخواهند این معیار را در ازدواج‌های خارج از ازدواج فامیلی اعمال كنند با تحقیقات درست می‌توان به شناخت كافی دست یافت.»
نكته: برخلاف باور بسياري از خانواده‌ها، در ۶۰ درصد ازدواج‌هاي فاميلي ، همسران شناخت صحيحي از هم ندارند و صرفا شناخت دوران كودكي دليلي براي موفقيت اين ازدواج‌ها نيست
وی درصد شیوع ازدواج‌های فامیلی در مناطق مختلف كشور را متفاوت می‌داند و تصریح می‌كند: «ازدواج‌های فامیلی در مناطق جنوبی كشور و ایلام به دلیل این‌كه قانونشان تابع قوانین محلی است و تعصبات قومی زیاد است به طوری كه دولت نمی‌تواند در قوانین آنها دخالت كند، شایع‌تر از سایر مناطق است، حتی در بسیاری از مواقع دختران در این مناطق به دلیل تن ندادن به این نوع ازدواج‌ها كشته می‌شوند یا دست به خود كشی می‌زنند.»
وی ضمن تاكید بر نقش آموزش به عنوان مهم‌ترین ركن تغییرات فرهنگی در هر جامعه، آموزش‌های فرهنگی توسط رسانه‌های دیداری و شنیداری در جامعه را غیركاربردی و دستوری می‌خواند و اشاره می‌كند: «باید مراكزی مثل مدرسه، دانشگاه‌ها، رسانه‌ها و نهادهای مدنی با آموزش‌های كاربردی و غیر دستوری زمینه‌های تغییرات فرهنگ‌های نادرست و غلط را در جامعه فراهم كنند. متاسفانه در شرایط كنونی رسانه‌ها برای فرهنگ‌سازی به جای این‌كه آموزش‌های كاربردی و عملی برای تغییر یك‌سری سنت‌ها را به كار بگیرند به یك‌سری مباحث تئوری و نظری آموزش اكتفا می‌كنند.»
شباهت بيشتر، اختلال بيشتر
دكتر عباس شكوری گركانی، استادیار بخش انستیتو كانسر ژنتیك مجتمع بیمارستانی امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با جام‌جم، ازدواج را از دیدگاه علم ژنتیك به گروه‌های مختلف فامیلی و غیر فامیلی تقسیم می‌كند و می‌گوید: «در ازدواج‌هایی كه در آن همسران، نسبت فامیلی درجه یك مانند دخترعمو و پسرعمو، دخترخاله و پسرخاله و در نهایت دخترعمه با پسردایی و بعكس داشته و شباهت‌های زیاد ژنتیكی به هم دارند، درصد ابتلا به بیماری‌های ژنتیكی بالاست، چون در نیمی از كروموزوم‌های یك تا ۲۳ مردان ۵۰ محل و در كروموزوم‌های یك تا ۲۳ زنان نیز ۷۰ محل نوتركیبی از ژنوم انسانی وجود دارد، در نتیجه در ازدواج‌های فامیلی، تخمكی كه از زنان تولید می‌شود ۷۰ بار و در اسپرم تولیدی مردان نیز ۵۰ بار امكان تغییر این ژنوم وجود دارد.»
او با بیان این‌كه ریسك ابتلا به بیماری‌های ژنتیكی ناشی از ازدواج‌های فامیلی ۳ تا ۴ برابر بیشتر از ازدواج‌های دیگر است، تاكید می‌كند: «بر اساس تحقیقات انجام شده، هر فردی كه متولد می‌شود، ۶ تا ۱۲ جهش جدید ژنتیكی در او صورت می‌گیرد، اگر چه این جهش‌ها لزوما در افراد ایجاد بیماری نمی‌كند، اما می‌تواند یك‌سری تغییرات در ژنوم انسان باشد كه اگر در این تغییرات ۲ فرد شباهت‌های زیادی داشته باشند (كه منشأ آن پدربزرگ‌ها باشد) در ازدواج‌شان فرزندانی متولد شود كه هر دو جهش همان پدربزرگ را داشته و در نتیجه شانس ابتلا به بیماری‌های ژنتیكی در این نوع فرزندان ۳ تا ۴ برابر بیشتر از دیگران است.»
این فوق‌تخصص ژنتیك، بیماری‌های ژنتیكی ناشی از ازدواج‌های فامیلی را به ۲ گروه بیماری‌های غالب (مندلی) و مغلوب تقسیم می‌كند و مي‌گويد: «در گروه بیماری‌های مغلوب ممكن است پدر و مادر سالم، اما ناقل ژن معیوب باشند. در ازدواج‌های فامیلی ژن معیوب از پدر و مادر به فرزندان انتقال می‌یابد و سقف بچه‌هایی كه ناقل ژن معیوب هستند، حدود ۲۵ درصد برآورد مي‌شود، اما ضریب نفوذ ابتلاي فرزندان به گروه بیماری‌های مندلی یا غالب نظیر لب‌شكری، بیماری‌های قلبی، دیابت، آسم و شكاف لب بسیار متفاوت است. ژن ناقل این گروه بیماری‌ها در پدر و مادر پایین‌تر، اما در پدربزرگ و اجداد آنها شدیدتر است، در نتیجه احتمال انتقال آن به نوزادان بیشتر است، بنابراين ریسك ابتلا به بیماری‌های مندلی در نوزادان ازدواج‌های فامیلی، ۵۰ درصد است.»اين پزشك همچنین با تاكید بر این‌كه بیماری‌های ژنتیكی قابل درمان نیستند یادآوري مي‌كند: «با توجه به این‌كه بیش از ۱۳ هزار نوع بیماری ژنتیكی در دنیا شناخته شده، در حال حاضر محققان در خارج در حال بررسی و كشف راه‌های درمان كمتر از ۱۰ بیماری ژنتیكی هستند كه هنوز در این زمینه به نتیجه نرسیده است، اما چیزی كه مهم است انجام اقدامات تشخیصی قبل از ازدواج و تشخیص قبل‌از تولد یا قبل از لانه گزینی این بیماری‌ها از طریق مراكز مشاوره‌های قبل و بعد ازدواج است.»
شكوری در پاسخ به این سوال كه هزینه‌های ناشی از تست‌هاي ژنتیك در ایران چقدر است تاكید می‌كند: «هزینه برخی تست‌های ژنتیكی مثل اقدامات تشخیصی در بیمارستان‌ها و مراكز دولتی نسبت به برخی تست‌های قبل از تولد مثل نمونه‌برداری از مایع رحم، در حد مطلوب است، اما هزینه تست‌های لانه گزینی یا كاشت سلول‌ها در رحم به جهت بررسی سالم‌بودن ژن در رحم مادر به دلیل نياز به تكنیك‌های جدید، بسیار بالاتر است.»
