گروه اجتماعی صراط: آسیب‌های اجتماعی، واژه مصطلح سال‌های متمادی است که از زبان مسئولان و مردم عامه به گوش می‌رسد و هرکس به‌زعم خود، آن را تحلیل می‌کند، اما آنچه وجه اشتراک همه تعاریف است، واژگان مشمئز کننده‌ای مانند «اعتیاد»، «بزهکاری»، «مصرف مشروبات الکلی»، «روابط غیراخلاقی و ارتباط نامشروع با جنس مخالف» و... است.
آسیب‌های اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می‌شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام رسمی و غیر رسمی نباشد و ارتکاب آن باعث بهم خوردن قوانین اخلاقی و ارتباطی بین افراد جامعه شده و باعث رواج بی‌بندوباری اخلاقی و قبح‌زدایی شود.
یکی از گروه‌های آسیب‌پذیر در منجلاب آسیب‌های اجتماعی، دانش‌آموزان هستند؛ گروهی که به دلیل اقتضائات سنی و شرایط روحی و روانی خود در برابر این مخاطرات اجتماعی آسیب‌پذیرتر هستند.
نوجوانان و جوانان به دلیل گذر از دوران وابستگی‌های محض در دوران کودکی به والدین و به خاطر ورود به دوران استقلال اجتماعی و تلاش برای ابراز وجود به ویژه میان همسالان و دوستان خود و میل و رغبتی که برای نشان دادن توانایی‌ها، استعدادهای خود دارند، در مواجه با مسائل مختلف اجتماعی و هنجارها و ناهنجاری‌های جامعه دچار فرازو نشیب‌های زیادی می‌شوند و اگر رهبر فکری، نقشه‌راه و والدین آگاه و معلمان دلسوز آنها را مدیریت و راهنمایی نکنند، به دلایل مختلف و از جمله نداشتن تجربه رویارویی با این آسیب‌ها، در اقیانوس بیکران اجتماع متلاطم و سرگردان می‌شوند و بی‌هیچ هدف مشخصی توانایی تشخیص راه را از بیراهه ندارند.
یکی از عواملی که در انحراف اجتماعی دانش‌آموزان موثر است و ابتلا به آسیب‌های اجتماعی را دامن می‌زند، جهل و نادانی آنها نسبت به پرتگاه‌های موجود در مسیر زندگی است؛ دست‌اندازهای بزرگی که در جاده طولانی و پرفرازو نشیب زندگی وجود دارد و گرگ‌صفتانی که در پی انداختن نوجوانان و جوانان به این سیاه‌چاله‌ها هستند.
اگر به عوامل مختلف دخیل در بروز آسیب‌های اجتماعی بپردازیم، این معضل، معلول عوامل مختلفی مانند «فردی»،«روانی»، «محیطی» و «اجتماعی» است.
عوامل اجتماعی مؤثر در به وجود آمدن آسیب های اجتماعی شامل «خانواده» ، «طلاق» ، «فقر» ، «فرهنگ» ، «اقتصاد» ، «بیکاری» ، «رسانه» و «مهاجرت» نقش دارند.
وزارت آموزش و پرورش به عنوان دومین مرجع تربیتی پس از خانواده، در امر تربیت و پرورش نوجوانان و جوانان نقش مهمی برعهده دارد.
این وزارتخانه با داشتن جمعیت صدها هزار نفری از معلمان در مقاطع مختلف به همراه مشاوران مدیران مدارس می‌تواند راهنما و الگوی مناسبی برای دانش‌آموزان باشد و آنها را از بزنگاه‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی نجات دهد.
البته رسانه‌های نوظهور و فضای مجازی در شرایط حال از نفوذ پذیری زیادی در بین نوجوانان و جوانان دارد؛ به شکلی که همچون لباسی بر تن آنها می‌نشیند و چهره ظاهری، افکار و عقاید آنان را دچار دگرگونی فراوان می‌کند.
این فرزند عصر اطلاعات، آنچنان اذهان نوجوانان و جوانان را به خود مشغول ساخته است که به دلیل عدم اطلاع از آسیب‌ها و فرصت‌های آن توسط قشر نوپای جامعه، خود سبب ساز انحرافات و کج روی‌های بسیاری شده است.
در کنار عوامل ذکر شده، نداشتن مهارت‌های عملی زندگی و ارتباطی توسط دانش‌آموزان و بی توجهی به تسلیح شدن آنان به ابزار و مهارت‌های زیست در اجتماع و نگرانی نسبت به آینده تحصیلی و شغلی، همه و همه باعث شده است تا شاهد بروز آسیب‌های اجتماعی در اشکال مختلف آن باشیم.
در کنار رسانه‌ها، دستگاه‌های فرهنگی مانند سازمان تبلیغات اسلامی سازمان بهزیستی و نیروی انتظامی می‌توانند با آگاهی‌بخشی نسبت به ناهنجاری‌های اجتماعی به دانش‌آموزان زمینه بروز آنی را در بین نسل نوجوان و جوان را از بین ببرند.
اما آموزش و پرورش در این میان از نقش برجسته تری نسبت به سایر مراکز و دستگاه‌های فرهنگی برخوردار است؛ چراکه بیش از 13 میلیون دانش‌آموز در 105 هزار مدرسه روزانه و به مدت 5 ساعت حضور دارند و معلمان، مدیران و به ویژه مشاوران می‌توانند در آگاهی بخشی در خصوص مسائل و مشکلات مبتلابه جامعه به دانش آموزان نقش آفرینی خوبی داشته باشند.
* آغاز آموزش خانواده در خصوص آسیب‌های اجتماعی ظرف 2 ماه آینده
سید محمد بطحایی وزیر آموزش و پرورش در نخستین نشست خبری خود در «خصوص بحث آسیب‌های اجتماعی و راه‌اندازی شبکه تعاملی سینا»، گفت: تصمیماتی اتخاذ شده است که از طریق سامانه «سینا»، آموزش خانواده‌ها به تناسب نیازهای خانواده، آموزش مدیران، آموزش معلمان انجام گیرد.
وی با بیان اینکه حضور خانواده‌ها در سامانه «سینا» اجباری خواهد بود و خانواده‌ها موظف خواهند بود دوره‌های آن را طی کنند، ادامه داد: رصد و کنترل آسیب‌های اجتماعی را در برنامه‌هایمان گنجانیده‌ایم.
وزیر آموزش و پرورش تصریح کرد: آموزش و پرورش وظیفه دارد تا دانش‌آموزان را با فرصت‌ها و خطرات فضای مجازی آشنا کند؛ برای نمونه در خصوص اعتیاد، هزار و یک عامل وجود دارد که البته آموزش و پرورش می‌تواند نقش داشته باشد اما همه تقصیرات بر عهده آموزش و پرورش و معلم نیست.
*اجرای کارگاه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در 40 هزار مدرسه
نادر منصور کیایی مدیرکل دفتر مراقبت آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش گفت: در ٤٠ هزار مدرسه کشور کارگاه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی با رویکرد جامعه محور در سطح مدرسه اجرا می‌شود.
مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش گفت: 566 هزار معلم در زمینه رفتارهای پر خطر از جمله اعتیاد، امسال آموزش‌های لازم را دریافت می‌کنند.
*فعالیت 18 هزار مشاور در مدارس/ کمبود 34 هزار مشاور
مسعود شکوهی مدیرکل امور تربیتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش گفت: در حال حاضر 18 هزار مشاور در مدارس کشور فعالیت دارند و اگر بخواهیم همه مدارس از مشاور برخوردار شوند، با کسری 34 هزار مشاور در مدارس مواجه خواهیم بود.
اگر به راهکارهای عملیاتی برای مقابله با آسیب‌های اجتماعی بپردازیم، می‌توانیم پیشنهادات زیر را مطرح کنیم.
1) تقویت ارتباط میان والدین، دانش‌آموزان و مربیان
2) تقویت و توسعه مراکز مشاوره و به کارگیری مشاوران مجرب
3) بها دادن به موضوع ترک تحصیل و علل آن
4) ضرورت آشنایی با زمینه‌های انحراف و آگاهی دادن توسط نیروهای انتظامی
5) اعمال مجازات‌های سنگین و علنی برای باندهای فساد در جهت عبرت‌‌گیری افراد
6) تقویت نظام‌های اجتماعی رسمی و دولتی
7) برنامه‌ریزی اصولی برای اشتغال
8) ایجاد مراکز آموزشی و پرورشی در اقصی نقاط کشور و گسترش فضاهای با نشاط در جامعه و مدارس از جمله برنامه‌های راهگشاست.
مجید ابهری آسیب‌شناس اجتماعی در خصوص «وضعیت آسیب‌های اجتماعی در بین دانش آموزان» اظهار داشت: سبک زندگی اصلی‌ترین تعیین‌کننده مسیر زندگی، تفکر، روابط فردی و اجتماعی است.
وی با اشاره به نقش الگوهای رفتاری در بین دانش‌آموزان ادامه داد: الگوهای رفتاری در جامعه، اصلی‌ترین مربیان تربیتی هستند که والدین، آموزگاران، دوستان و همسالان و هنجارفرستان (گروه‌های مرجع رفتاری) مانند ورزشکاران، هنرمندان و چهره‌های محبوب، دولتمردان و مسئولان بهترین الگوهای تربیتی هستند.
این آسیب‌شناس اجتماعی با اشاره به عوامل مختلف دخیل در پدید آمدن آسیب‌های اجتماعی، افزود: متأسفانه اشتغالات والدین در خارج از خانه، فقدان برنامه‌های پرورشی و تربیتی در مدارس، گسترش فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، تلفن همراه و رسیدن سن استفاده از تلفن همراه به دوره دبستان و نیز توسعه شبکه‌های ماهواره‌ای، باعث آثار نامطلوبی بر تربیت و رشد فرزندان جامعه شده است.
ابهری با تأکید بر نقش مشاوره در مدارس کشور، یادآور شد: به خاطر محدودیت‌های امکانات، موضوع مشاوره در مدارس بسیار ضعیف است؛ ضمن اینکه به ازای هر 15 دانش‌آموز یک ساعت مشاوره صورت می‌گیرد؛ بنابراین ضعف کنترل فرزندان در فضای مجازی و حضور طولانی‌مدت آنها در محیط بازی‌های رایانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی باعث افزایش آسیب‌های رفتاری است و ناهنجاری‌های اخلاقی را در نوجوانان و جوانان ایجاد کرده است.
وی با اشاره به رشد آسیب‌های اجتماعی در بین دانش‌آموزان، خاطرنشان کرد: بر اساس اعلام یکی از مسئولان، دو درصد دانش‌آموزان معتاد هستند و قلیان و سیگار به عنوان سرگرمی بین آنها روزبه‌روز گسترش می‌یابد و مصرف مواد مخدر گیاهی مانند «گُل» در بین برخی جوانان تبدیل به یک وسیله برای ابراز شخصیت شده است و روابط غیر اخلاقی در فضای مجازی با دوستان مجازی، باعث انحرافات جنسی به ویژه در سن بلوغ شده است.
این آسیب‌شناس اجتماعی بیان داشت: لازم است برای پیشگیری، کنترل و مقابله با آسیب‌های اجتماعی، والدین و مربیان پل ارتباطی مستمری با یکدیگر داشته و مهارت‌های زندگی به‌ویژه مهارت «نه» گفتن به درخواست غیر منطقی به دوستان و مهارت دوست‌گزینی به فرزندان در خانواده‌ها و مدارس آموخته شود.
ابهری متذکر شد: فاصله گرفتن از ارزش‌های دینی و معیارهای اخلاقی، فرزندان ما را مستعد انواع آسیب‌ها و انحرافات می‌کند؛ چراکه بهترین عامل کنترل و پیشگیری، باورهای دینی و ارزش‌های اخلاقی است که باید توسط والدین و مربیان به فرزندان منتقل شود.
وی با اشاره به نقش مهم رسانه‌ها در کاهش آسیب‌های اجتماعی، تصریح کرد: رسانه‌ها به‌ویژه صدا و سیما باید حساسیت شرایط را به خانواده‌ها اعلام کرده و سیاست‌های کاربردی در مقابله فضای مجازی و شبکه‌های ماهواره‌ای اتخاذ کنند که در غیر اینصورت، با توجه به سرمایه‌گذاری‌های اتاق فکر در جنگ نرم و تهاجم فرهنگی، نسل‌های آینده بازنده اصلی در این جنگ نابرابر خواهند بود.
*خانواده‌ها به فرزندان خود «نه» گفتن را آموزش دهند
حمیدرضا صدرایی یک روانشناس در خصوص «آسیب‌های اجتماعی در بین دانش‌آموزان»، اظهار داشت: آسیب‌های اجتماعی رفتارهایی هستند که مورد انتظار عده‌ای از گروه، جامعه و اجتماع نیست و در مدارس نیز به رفتارهایی گفته می‌شود که مورد انتظار دیگر دانش‌آموزان نباشد.
وی ادامه داد: رفتارهای جنسی، فرار از مدرسه، درس نخواندن و پرخاشگری از جمله آسیب‌های اجتماعی هستند که به دانش‌آموزان لطمه می‌زند.
صدرایی با اشاره به اهمیت توجه به آسیب‌های اجتماعی در دانش‌آموزان، خاطرنشان کرد: برای کنترل این موضوع ابتدا باید آگاهی‌های لازم را به والدین دانش‌آموزان بدهیم؛ یعنی اینکه چه رفتارهایی را با فرزندان خود داشته باشند؛ چرا که خانواده باید محل امنی برای نوجوان باشد که در غیر اینصورت، باعث می‌شود دانش‌آموز مشکلات خود را به مدرسه انتقال دهد.
وی با تأکید بر توجه به مسائل عاطفی، روحی، اجتماعی و نیازهای دانش‌آموزان، تصریح کرد: باید به این موضوع توجه شود که دانش‌آموزان چه چیزی را نیاز دارند؛ چرا که آنها در سنی هستند که به آن «بحران هویت» گفته می‌شود، یعنی دوره‌ای که دانش‌آموز نه بزرگ است و نه کوچک، بلکه شخصیت آنها در حال ساخته شدن است و باید به نیازهای آنها توجه شود و با برطرف کردن آن، اعتماد به نفس لازم را ایجاد کنیم.
این روانشناس با بیان اینکه در دوره نوجوانی ویژگی «وندالیسم» وجود دارد، بیان داشت: البته تاریخچه این موضوع به قبایل وحشی برمی‌گردد که در گذشته‌های دور به دیگر قبایل حمله می‌کردند و آنها را به طور کلی نابود می‌کردند؛ در نتیجه به کسانی که خرابکاری‌های زیادی را در جامعه به بار می‌آورند «وندالیسم» گفته می‌شود و نهایت خشم نوجوانان با این عنوان بیان می‌شود، یعنی گروهی که برای تخریب‌گری ایجاد شده‌اند.
صدرایی با بیان اینکه پرخاشگری در پسران بیشتر از دختران است، یادآور شد: مشکلات دختران بیشتر به مسائل جنسی برمی‌گردد و اگر خانواده‌ها به آنها اعتماد به نفس نداده و قدرت «نه» گفتن را آموزش ندهند، آنها طعمه دیگران می‌شوند.
وی با تأکید بر اهمیت توجه به شیوع موادمخدر در جامعه افزود: یکی از دانش‌آموزان در یکی از مدارس، ماده‌ای با عنوان «جوهر لیمو» به دانش‌آموزان دیگر می‌فروخت که بنده وقتی این ماده به دستم رسید و آن را برای آزمایش به آزمایشگاه بردم، متوجه شدم آن جوهر لیمو نبوده بلکه «متامفتامین» است و دانش‌آموزان نسبت به این موضوع آگاهی لازم را نداشتند.
این روانشناس با اشاره به راه‌های پیشگیری از وقوع آسیب‌های اجتماعی در بین دانش‌آموزان، گفت: مهمترین کار این است که والدین فرزندان خود را وزیر و مشاور خود قرار دهند، با آنها مشورت کرده و برای آنها ارزش قائل شوند. خانواده را محیط امن قرار دهند و این باعث می‌شود تا دانش‌آموزان امیدوار شوند و بتوانند از خود محافظت کنند و قدرت «نه» گفتن را پیدا کنند.
صدرایی با اشاره به روش‌های ایجاد اعتماد به نفس در دانش‌آموزان، ابراز داشت: برای افزایش اعتماد به نفس لازم است والدین بارها به فرزندان خود این جمله را که شما پسر یا دختر خوب و زیبایی هستید را تکرار کنند و «نه» گفتن را آموزش دهند تا آنها در محیط‌های اجتماعی به درخواست‌های نامتعارف پاسخ منفی دهند.
وی با اشاره به روش‌های مؤثر دانش‌آموزان در مواجهه با خواسته‌های افراد بزهکار، پیشنهاد کرد: دانش‌آموزان می‌توانند در مقابل درخواست‌های نامطلوب این جمله را که «خیلی ممنون هستم، اما نمی‌توانم از این ماده استفاده کنم» و یا « خیلی ممنون هستم،اما پدر و مادرم اجازه این کار را نمی‌دهند» را فرا گرفته و به کار گیرند.
با توجه به گسترش سرگرمی‌های فضای مجازی مانند شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های رایانه‌ای در بین نوجوانان و دانش‌آموزان و عنایت به این نکته که امروز افسردگی و روحیه پرخاشگری در بین دانش‌آموزان روبه گسترش است و بازخورد این موضوع را هر از چندگاهی می‌توان در خودکشی‌های دانش‌آموزی و پدیده «خون بازی» و صدمه رساندن به خود، مشاهده کرد، توجه به آموزش‌های مداوم و به روز و ارائه خدمات مشاوره‌ای به دانش‌آموزان و والدین آنها، با استفاده از اساتید و صاحب نظران و در قالب مستندات و فیلم‌های آموزشی، ایجاد پیوندهای عاطفی و روابط دوستانه معلمان با دانش‌آموزان و نمایش فیلم‌های مستند از آسیب‌های اجتماعی رایج در کلاس درس، سعی در آگاهی بخشی به دانش‌آموزان بسیار مؤثر است.
