دستور احیا نکردن، قتل ترحم‌آمیز، خودکشی به کمک پزشک، درمان‌های بی‌نتیجه و ... ازجمله چالش‌هایی هستند که در موضوع مراقبت پایان حیات، پدید می‌آیند. یکی از این چالش‌ها، بی‌نتیجه بودن درمان است. ممکن است درمان بی‌نتیجه مصداق‌های گوناگونی داشته باشد ازجمله: درمانی که نتواند بیمار را زنده نگه دارد، نتواند به خواسته بیمار دست یابد، نتواند اثری فیزیولوژیک بر بدن داشته باشد یا نتواند منفعتی درمانی برای بیمار ایجاد کند.
به گزارش ایسنا آن‌گونه که متخصصان می‌گویند، نمی‌توان تعریفی دقیق و کامل برای «بی‌نتیجه بودن درمان» ارائه کرد. درواقع، واژه بی‌نتیجه باید از واژگان همسایه خود متمایز شود. بی‌نتیجگی با غیرممکن و نیز کاری که در حال حاضر غیرممکن است، باید تمایز داده شوند. همچنین امور نادر، غیرشایع و غیرمعمول، معادل کار بی‌نتیجه نیستند. بی‌نتیجگی باید از نومیدی نیز افتراق داده شود. نومیدی یک نگرش ذهنی را شرح می‌دهد. امید و نومیدی با مفاهیمی چون: تمایل، ایمان، انکار و ... مربوط هستند، درحالی‌که بی‌نتیجگی، بیشتر امکان یا عدم امکان عینی موفقیت یک کار را بیان می‌کند.
این موضوع، موردتوجه محققینی از دانشگاه علوم پزشکی قم، دانشگاه قم، دانشگاه تهران و دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی قرار گرفته است تا در مورد آن مطالعه‌ای مروری تحلیلی را انجام دهند.
در این تحقیق، سعی شده است درمان بی‌نتیجه، بیهوده یا بی‌فایده که هرکدام از آن‌ها در مقابل واژه انگلیسی Medical Futility به کار برده می‌شوند، تفکیک شده و مورد بررسی قرار گیرند.
بر اساس بررسی‌های این پژوهش، یکی از راهکارهایی که برای پذیرفتنی کردن تعریف بی‌نتیجه بودن درمان به‌کار رفته، این است که درمان بی‌نتیجه درباره یک درمان به‌خصوص، در یک بیمار خاص و در یک زمان مشخص مصداق پیدا می‌کند. ازاین‌رو تعریف بی‌نتیجه بودن درمان نمی‌تواند به موقعیتی عام و اصل درمان معینی برگردد.
دکتر سعید نظری توکلی، دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران و همکارانش در این پژوهش می‌گویند: «عبارت Medical Futility را زمانی باید به کار ببریم که درمان به نتیجه مطلوبی نرسد و بر اساس دانش پزشکی کنونی، از پیش مشخص شده باشد که به احتمال قریب‌به‌یقین، آن نتیجه‌ای که تیم سلامت و بیمار/خانواده به دنبال آن هستند (سلامت بیمار) محقق نخواهد شد. به تعبیر دیگر وقتی‌که بیمار یا خانواده وی و حتی در برخی موارد، تیم پزشکی با وجود هزینه‌ها و عوارض و خطرهای محتمل اقدام تشخیصی درمانی، به این تصمیم می‌رسند که این اقدام انجام شود، یعنی پس از توجه به همه سود و زیان‌های احتمالی، به این نتیجه رسیده‌اند که سود این اقدام بیش از آثار زیان‌بار آن است، ازاین‌رو برای حصول به نتیجه مطلوب حاضرند که آن ضررها را به جان بخرند».
درواقع، به اعتقاد محققان فوق، اگر شواهد موجود پزشکی، حاکی از آن باشد که نتیجه مطلوب در نظر گرفته‌شده برای بیمار، غیرمحتمل است و دست یافتن به آن، ممکن به نظر نمی‌رسد، آنگاه می‌توان گفت مفهوم Medical Futility پدیدار شده است.
دکتر نظری توکلی و همکارانش می‌گویند: «ممکن است در ترجمه این مفهوم، تعابیری دیگر همچون: بیهوده یا بی‌فایده به کار برده شود. اما به نظر می‌رسد با توجه به اینکه اعتماد بین بیمار/ خانواده و تیم پزشکی زیربنای اقدام‌های تشخیصی درمانی و پایه‌ای‌ترین نیاز سامانه و مراکز ارائه خدمات سلامت است، رفتار، گفتار و به‌کاربردن واژه‌هایی که این اعتماد را در معرض آسیب قرار دهد نارواست. با عنایت به مفهوم تعابیر بیهوده یا بی‌فایده، کاربرد این تعابیر از سوی تیم سلامت، امکان برداشت از این تعابیر و پدید آمدن سوءتفاهم میان بیمار/خانواده و تیم پزشکی را افزون می‌کند. بنابراین به نظر می‌رسد بهترین جایگزین این مفهوم، بی‌نتیجگی پزشکی یا بی‌نتیجه بودن درمان است».
محققین فوق به‌عنوان مجریان این پژوهش می‌افزایند: «ممکن است کسی مدعی شود که تعبیر بی‌نتیجگی هم می‌تواند بین تیم سلامت و بیمار/خانواده سوءتفاهم ایجاد کند. این سخن در نگاه اول درست به نظر می‌رسد، اما چنین تصور می‌شود که واژه نتیجه و تعریف بی‌نتیجه بودن درمان بر مفهوم حق بیمار در انتخاب و تصمیم‌گیری و پی‌جویی نتایج درمانی مناسب نیز، به‌صورت ضمنی، دلالت می‌کند. از این‌رو ممکن است توضیح دادن نتیجه در قبال فایده، بهتر بتواند بین تیم سلامت و بیمار/خانواده تفاهم ایجاد کند. دلیل دیگر که می‌توان برای به کار بردن تعبیر بی‌نتیجگی پزشکی ارائه کرد این است که این تعبیر با واژه اصلی و اولیه‌ای که این مفهوم از آن به‌دست‌آمده (رخنه‌دار و نشت‌کننده) هماهنگ‌تر است. به نظر می‌رسد استفاده از لفظ بی‌نتیجه بودن درمان برای نشان دادن کاری رخنه‌دار و نشت‌کننده، بهتر از تعابیر بیهوده و بی‌فایده است و کمتر می‌تواند سوءتفاهم ایجاد کند».
با توجه به مفهوم و معنایی که از واژه‌های بیهوده و نتیجه ارائه شد چنین به نظر می‌رسد که بهترین تعبیری که جایگزین واژه ترکیبی Medical Futility می‌شود، «درمان بی‌نتیجه» است.
به گفته مجریان این پژوهش، با توجه به معادل‌هایی که برای این واژه در فرهنگ لغت بیان شده بهترین تعریف برای آن تعریف زیر است: هر درمان طبی که انتظار می‌رود منافع کمی از آن برای بیمار منتج شود یا نتیجه مطلوبی برای بیمار در بر نداشته باشد یا نتواند به هدف تعیین‌شده خود برسد.
مقاله‌ای برگرفته از پژوهش مورداشاره فوق، در نشریه «اخلاق و تاریخ پزشکی» که متعلق به دانشگاه تهران است، منتشر شده است.
