آگاهان تاریخی نوشته اند که نماینده انگلیس یک بار نام خواهر همسر ناصرالدین شاه را برد و جنجالی به پا شد که پی آن قطع روابط دیپلماتیک ایران و انگلیس پیش آمد.
زنان نیازمند جامعه
از زنان نیازمند و فرودست این جامعه چندان نمی توان اطلاعات جامعی داد، چراکه نه سواد داشتند، نه کاری برای نامدار شدن کرده بودند. این اقشار را به نوعی از عرایض و نامه هایی می توان شناخت که به «صندوق عدالت شاهی» می فرستادند.
در دوره ناصری تشکیلاتی با عنوان «صندوق عدالت» شکل گرفت. مردم در هر جای کشور می توانستند عرایض و نامه های خود را برای رسیدگی دولت به این مجموعه بفرستند. برای آگاهی از قشر های فرودست جامعه به نامه ها و عرایضی اشاره می کنیم که به دربار نوشته شده اند.
هر چند این نوشته ها معدودند؛ چون بی گمان زن باسواد در میان فرودستان جامعه اصلا نبوده، با این همه از میان همین نامه های معدود، فقر و بی عدالتی و بیکاری آشکار است.
در نامه های آن دوره می خوانیم:
پیرزنی ۸۰ ساله در دوره قاجار از لاریجان نوشت که شوهر و دو پسرش خدمتگزار دیوان بودند و بعد از فوت آن ها به واسطه ضعف مزاج و پیری نتوانسته «به خاکپای مبارکه شرفیاب شود» و بابت مواجب شوهر و دو پسر چیزی تقاضا کند. در دوره قاجار، از بیجار زنی نوشته که کنیزک بی کسی است که اموالش را غارت کرده و اجزای حکومت نیز «حکم مبارکه» را اجرا نکرده اند. زنی از کردستان نوشته که شوهرش او را از خانه بیرون کرده و نه نفقه می دهد و نه او را طلاق می گوید.
زنان طبقه متوسط
اگر بتوانیم جایگاه درستی برای طبقه متوسط این دوره در نظر بگیریم، می توانیم بگوییم که در دوره قاجار، بعضی از زنان صاحب شغل، مانند معلمی، دلاکی، مرده شویی یا دلالی ... این طبقه را شکل می دهند. شاغلان زنی مانند «ضعیفه کاشی» که شوهر ندارد و خانه اش را در بازار به نقاره چی اجاره داده بود، یا زنانی که حاجیه یا ملاباجی بودند، مانند ملا شهربانو، احتمالا زنانی بودند که مراسم مذهبی را اداره می کردند، تعدادی نیز ظاهرا فاحشه بودند. (ر.ک: زن در جامعه قاجار موقعیت اجتماعی زنان در آغاز قرن ۱۴ قمری)
تعدادی از زنان شاغل و مالک، آنانی بودند که در حرم سرای شاهی حضور داشتند یا پس از مرگ شاه، از دربار رانده شده، در محله ها می زیستند. به گفته تاج السلطنه بعضی از زنان حرم سرا را که فرزند نداشتند از قصر بیرون می انداختند.
وضعیت مالکیت زنان در سال های پایانی حکمرانی ناصرالدین شاه قاجار نسبت به سال های نخستین با اندکی دگرگونی همراه بوده است. رشد مالکیت در میان زنان، دیده می شود. در ۱۳۲۰ قمری زنانی صاحب دکان و کاروانسرا بودند که امکان دارد مهریه یا ارث آن ها بوده باشد.
زنان بافرهنگ قجری
سومین طبقه زنان دوره قاجار را می توان اشراف زادگان به حساب آورد. دربار برای این افراد جای مناسبی برای تحصیل و پیشرفت بود. بعضی از آنها زبان های خارجی می دانستند، تعدادی ساز می نواختند یا نقاشی می کشیدند. از میان آنها می توان فعالان اجتماعی و سیاسی را هم دید که به مخالفت با همان درباری برخاستند که در آن بزرگ شده بودند.
فخرالدوله یا تومان آغا، دختر هفتم و فرزند دهم ناصرالدین شاه ، درسال ۱۲۷۸ قمری از خازن الدوله همسر گرجی و صیغه ای ناصرالدین شاه زاده شد. او زنی تحصیل کرده و از شعرای دوره ناصرالدین شاه محسوب می شود. او داستان های شفاهی ایرانی را مکتوب و تصویرگری کرد. نقیب الممالک، نقال باشی دربار شب هایی که داستان گویی می کرد، فخرالدوله پشت در نیمه باز اتاق خواجه سرایان می نشست و به دقت آن داستان ها مکتوب کرده و برای آن ها نقاشی می کشید. اگر امروز ما داستان های ماندگاری، چون امیرارسلان رومی و زرین ملک را داریم به همت اوست که آن ها را مکتوب و مصور کرده است. شعر های او شامل دیوانی از چندهزار بیت است که با خط خود نوشته و در کتابخانه سلطان محمودمیرزا در پاریس نگهداری می شود.
خانه فخرالدوله در خیابان فخر الدوله، خیابان بهارستان، خیابان قائن
فروغ الدوله دختر ناصرالدین شاه قاجار و خازن الدوله از زنان آزادی خواه دوره آغازین جنبش مشروطه است. او و همسرش ظهیرالدوله عضو انجمن اخوت بودند. فروغ الدوله که طرفدار مشروطیت بود مخالفت با برادرش، مظفرالدین شاه و برادرزاده اش محمدعلی شاه را علنی آشکار می کرد. در جریان به توپ بستن مجلس، محمدعلی شاه دستور تخریب و غارت خانه او را نیز صادر کرد.
تصویر فروغ الدوله دختر ناصرالدین شاه قاجارو همسر علی ظهیر الدوله به اتفاق دو تن از دخترانشان در لباس درویشی
فروغ خواهر تنی فخرالدوله بود. او در جوانی به خواست پدرش با علی خان قاجار ظهیر الدوله ازدواج کرد که وزیر تشریفات دربار بود. پس از ازدواج لقب "ملکه ایران" گرفت. نامه هایی از او باقی مانده که خطاب به ظهیرالدوله، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و سیاستمدارن دیگر وقت نوشته است. در این نامه ها قدرت اندیشه و دیدگاه های آزادی خواهانه و انتقادآمیز او آشکار است. او بدون حجاب به جلسه های انجمن می رفت و سخنرانی می کرد. فروغ الدوله شعر های مدح آمیزی نیز می گفت. تخلص «صفا» داشت که با تخلص همسرش یکی بود.
دختران مظفرالدین شاه قاجار
زهرا دختر ناصرالدین شاه و توران السلطنه را تاج السلطنه نامیدند. ۱۲ یا ۱۳ سال بیشتر نداشته که او را به عقد نوجوانی به نام حسن خان شجاع السلطنه درآوردند که این وصلت پس از چند سال به جدایی کشید. باز به عقد مرد دیگری به نام قوللرآقاسی اش درآوردند، ولی با او هم زندگی خوبی نداشت و طلاق گرفت. خواست به فرنگ برود، نتوانست و نشد.
تاج السلطنه با همه این فراز و نشیب ها هرگز از آموزش و تلاش برای پیشرفت فکری باز نایستاد. او با وجود ازدواج زودهنگام تحصیلاتش را ادامه داد و از جمله زبان فرانسه را خوب می دانست، پیانو می نواخت و خاطرات روزانه می نوشت.
پس از بازگشت از سفر به عتبات، در ایران شروع به نوشتن خاطرات کرد که در سال ۱۳۰۶ خورشیدی در روزنامه کوشش به صورت پاورقی و بدون نام نویسنده منتشر می شد. آنچه امروز باقی مانده احتمالا بخشی از همه آن نوشته هاست. (ر.ک. سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی)
تاج السلطنه در خاطراتش از علاقه اش به نمایش و تاتر می گوید و از پدر و مادرش که او را با این هنر آشنا کردند. ولی با این حال می نویسد که برای رفتن به تاتر محدودیت های زیادی داشته و گاهی که اجازه رفتن به تماشاخانه صادر نمی شد بلیط هایش را به دیگران می داده است. او از تاتر به عنوان سرگرمی جدیدی یاد می کند که به مشغولیات او افزوده شده است.
آرامگاه خانم تاج السلطنه در آرامستان ظهیر الدوله واقع در میدان تجریش خیابان دربند، خیابان ظهیر الدوله
در خاطرات تاج السلطنه زنی به نام جهان فروز حضور دارد که گویا نقش مهمی در تربیت و شکل گیری او داشته است. در بخشی از خاطرات او آمده که از پدر، یعنی ناصرالدین شاه خواسته که بیشتر او را ببیند و نزد او زندگی کند. جهان فروز فرزند نداشته و تاج السلطنه از تقاضا می کند او را فرزندخوانده وی گرداند.
مادر تاج السلطنه در کودکی او در حوض کاخ در برابر شاه غرق شده بود. او را دایه بزرگ کرد. تاج السلطنه با نامه نگاری و دیدار جهان فروز سعی داشته وی را مادرش بداند و جای خالی او را پر کند. جایی از کتاب از شور و شادی خود به خاطر ملاقات جهان فروز می گوید. او با شنیدن خبر آمدن بانو شعر می سراید و به پایکوبی می پردازد.
ای آفتاب صبح جمال جهان فروز، فردا چرا؟ همـیـن دمـم این جـلوه آرزوســت
امشب به من چـه می گـذرد بی لقای تـو؟ تا زنـده ام اگر کرمی می کـنی نکوست
در ادامه چنین می گوید:
خوشبختانه دایه خانم هم هنگام عروض این احوال مانند خود من بود و یک وقت متوجه شدم که دایه خانم، بیچاره پیرزن هم آن گوشه اطاق می رقصد. ما دقیقه شماری می کردیم که کی میهمان عزیز ما خواهد آمد و دایه خانم مختصر تدارک ناقابلی هم برای عصرانه دیده بود. آمد و گویی جان جهانی در کلبه ما دمیده شد که کلیه موجودات شیان ما به رقص و نشاط در آمدند. جهان فروز خانم قبلا قصر را دیده بود و محتاج به معرفی به ایشان نبودیم. پس از ورود و مختصری استراحت جویای سلامت احوال بعضی از شاهزاده خانم های کوچک دیگر از من شدند و بسیار خجل شدم از این که آن ها را به اسم تشخیص نمی دادم تا جواب قطعی ایشان را بدهم و اظهار می کردم: چه عرض کنم؟
این شرح حال نشان می دهد تاج السلطنه قاطی زنان دربار نبوده و با دایه خود بیشتر معاشرت می کرده است. زنان و خواهران خود را به نام نمی شناخته و سرگرمی های خود را داشته است. در ابتدای خاطرات خود پس از مرگ مادر می گوید که او را دایه ای بزرگ کرد که سواد داشت و این امر در سرنوشت او تاثیر زیادی داشت. در همان دوره، از قولی می گوید که به دایه اش داده تا خاطرات روزانه بنویسد و در این امر ثابت قدم بوده است.
منبعی برای شناخت زنان عهد قاجار
زنان طبقه متوسط نیز در آثار پراکنده ای که در این دوره منتشر شده نمایان هستند. بعضی از این آثار را خود زنان نوشته اند. اولین زن نویسنده عهد ناصری بی بی خانم نامی بوده که به توصیف وضع زندگانی زنان در جامعه مردسالار عهد قاجار پیش از مشروطه پرداخته و کتابش در همان زمان به چاپ رسیده است.
بی بی خانم اشراف زاده نبوده و به نوعی نماینده طبقه متوسط به شمار می آمده است. اثر او معایب الرجال به قلم بی بی خانم، یا بی بی فاطمه خانم در ۱۳۱۳ قمری، در پاسخ به رساله ای با عنوان «تأدیب النسوان» نوشته شده است.
برای شناخت زنان اشرافی و فرهیخته نیز می توان از خاطرات شاهزاده خانم دربار قاجار، تاج السلطنه بهره گرفت. این اثر، روشنگر وضع اندرونی شاه و وضعیت همسران و شاهزاده های آن دربار است. این اثر، به صورت کتاب پس از آن دوره به چاپ رسیده است.
منبع خوب دیگر برای شناخت این موضوع، رسانه های مکتوب این دوره به ویژه نشریات خود زنان در زمان قاجار است. مجلاتی چون شکوفه که در صفحه اول آن آمده بود «روزنامه ای است اخلاقی، ادبی، حفظ الصحه اطفال، خانه داری، بچه داری، مسلک مستقیمش تربیت دوشیزگان و تصفیه اخلاقی زنان، راجع به مدارس نسوان، عجالتآ ماهی دو نمره طبع می شود.»
