با فراگیر شدن استفاده از گوشی‌های هوشمند، روزبه‌روز به محبوبیت پیام‌رسان‌های اینترنتی اضافه شد. این نرمافزارها با قابلیت‌های ارسال پیام، تصویر، فیلم و فایل بر بستر اینترنت و سرعت بالا در کنار ویژگی تماس صوتی و تصویری، سال‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند و دسترسی به این امکانات بر روی گوشی هوشمند در هر لحظه و هر ساعت تحولی بزرگ در حوزه پیام‌رسان‌ها ایجاد کرد. در نتیجه اقبال مردم به اینگونه نرمافزارها افزایش یافت و بالطبع شرکت‌های مختلف نیز به تولید و توسعه آنها روی آوردند و به سرعت پیام‌رسان‌های مختلف با قابلیت‌های گوناگون به صورت تجاری ساخته و گسترش پیدا کرد.
تلگرام در ایران
به گزارش باشگاه خبرنگاران در ایران نیز این نرمافزارها محبویت زیادی دارند، از ابتدا پیام‌رسان‌هایی مانند وایبر و واتساپ مورد توجه قرار گرفتند اما هیچ‌کدام مانند تلگرام همه‌گیر نشدند. این پیام‌رسان با برنامه‌ریزی دقیق و هوشمندانه طرفداران خود را در ایران پیدا کرد و قابلیت‌های ساخت گروه و کانال، این نرم‌افزار را به محبوب‌ترین پیام‌رسان در ایران تبدیل کرد.
فیلترینگ تلگرام در ایران و روسیه
اما همین محبوبیت باعث شد تا عوامل ضدانقلاب با ساخت کانال‌هایی شروع به انتشار اخبار کذب و دروغین و تهییج عده‌ای به آشوب، برای رسیدن به اهداف خود تلاش کنند. در این حین تذکرات مسئولان ایرانی با بی‌اعتنایی پاول دورف، موسس تلگرام همراه شد و در نتیجه این پیام‌رسان در ایران فیلتر شد. ناگفته نماند خطرات احتمالی ارز دیجیتال این شرکت برای اقتصاد کشور نیز از دیگر دلایل فیلتر تلگرام بود.
اما این اولین بار نبود که تلگرام در یک کشور فیلتر میشود، کمی قبل از فیلتر تلگرام در ایران، این نرم‌افزار در خود روسیه هم فیلتر شد. خبرگزاری رویترز در بخشی از گزارش خود می‌نویسد: " سرویس امنیتی فدرال روسیه FSB، اعلام کرد برای رسیدن به اهدافی مانند مقابله با حملات تروریستی، نیاز به اطلاعات بعضی از کاربران دارد اما تلگرام به بهانه احترام به حریم خصوصی کاربران، با این کار مخالفت کرد. " (تصویر پایین) حال نکته اینجاست که برای تلگرام حریم خصوصی کاربران بیشتر از جان آنها ارزش دارد؟ واکنش‌هایی که پاول دورف نشان داد بیانگر این است که حتی برای مبارزه با تروریسم هم حاضر نیست اطلاعات افراد خاصی را در اختیار مقامات مربوطه قرار دهد. در پی این اقدام و نقض قوانین امنیتی کشور روسیه، پیام‌رسان تلگرام در این کشور فیلتر شد.
تلگرام، تهدیدی بالقوه
چندی بعد خبرگزاری RBK روسیه از دلیل اصلی فیلتر تلگرام در روسیه پرده برداشت. RBK نامه یکی از کارمندان سرویس امنیتی فدرال روسیه (FSB) که مسئول سامانه نظارت و کنترل امنیتی روسیه نیز هست را منتشر کرد، این مسئول ارشد روسیه در نامه خود از سیستم ارز دیجیتال روسیه با عنوان " سیستم مالی غیرقابل کنترل " یاد می‌کند. متن نامه به این شرح است:
" همکاران، این همه داستان نیست، شما متوجه نیستید! این داستان در مورد کلید‌های رمزنگاری شده و تروریسم نیست، پاول دورف تصمیم گرفته به یکی از کلاهبرداران مالی روسیه تبدیل شود. پس از راه‌اندازی ارز دیجیتال تلگرام، ما به سیستم مالی غیرقابل کنترلی در روسیه رو‌به‌رو می‌شویم. این ارز مانند بیت‌کوین در حاشیه نخواهد ماند زیرا ساده، قابل اعتماد و غیرقابل کنترل است. چنین چیزی، تهدید برای یک کشور محسوب میشود. مبادله مواد مخدر، قاچاق اعضای انسان و پول نقد در سیستم پاول (دورف) امکان پذیر است، در آن زمان او (پاول دورف) می‌گوید: این‌ها ارتباطی با من ندارد، تروریست‌ها از کلمات استفاده می‌کنند، شما باید کلمات را مسدود کنید نه تلگرام را !" (تصویر پایین)
انتشار شایعات هدف‌دار
اما در همان ساعات اولیه فیلترینگ تلگرام در ایران شایعاتی مانند: "رفع فیلتر تلگرام تا 24 ساعت!"، "تا 72 ساعت دیگر سیستم بلاک‌چین تلگرام منتشر میشود!"، "با سیستم بلاک‌چین تلگرام ضد فیلتر میشود" و مانند آن به سرعت در فضای مجازی پخش شد؛ شایعاتی کذب و بی‌اساس که از انتشار سیستم بلاک‌چین تلگرام خبر می‌دادند. این شایعات با هدف ناموفق جلوه دادن فیلترینگ ایران از طرف منابعی نامعلوم منتشر شد اما هیچ‌گاه رنگ عمل به خود ندید.
پروژه بلاک‌چین تلگرام
هرچند شایعات انتشار سیستم بلاک‌چین برای تلگرام در آن برهه، بی‌اساس بود و با اهدافی خاص منتشر شد، برنامه کلی تلگرام برای اجرای سیستم بلاک‌چین واقعیت داشت. سال گذشته منابعی رسمی از برنامه تلگرام برای اجرای سیستم بلاک‌چین و ساخت ارز دیجیتال این شرکت خبر دادند همچنین در یک فایل PDF رسمی جزئیات پروژه بلاک‌چین این شرکت منتشر شد که مورد توجه قرار گرفت. پس از آن تبلیغات این شرکت بر روی ارز دیجیتال خود "گرام" بیشتر شد اما قطعا اجرای چنین پروژه‌ای نیاز به سرمایه مالی زیادی داشت، به این منظور تلگرام شروع به فروش ICO ارز دیجیتالی خود کرد. به گزارش Bloomberg تلگرام در دو فروش خود در ماه‌های مارس و فوریه توانست در مجموع 1.7 میلیارد دلار سود کسب کند.
در ادامه خود پاول دورف به طور رسمی طی فیلتر موقت تلگرام در دی‌ماه 96، در توییتر اعلام کرد که این شرکت برنامه اجرای سیستم بلاک‌چین را دارد و زمان معرفی آن را تا پایان سه ماهه اول 2018 (پایان فروردین 97) بیان کرد. (تصویر پایین)
ICO چیست؟
ICO به معنی فروش اولیه ارز دیجیتال است، شرکت‌های نوظهور در این زمینه برای جذب سرمایه اقدام به فروش ارز دیجیتال خود می‌کنند و سرمایه‌داران با خرید تعداد زیادی از این ارز با قیمت پایین به نوعی سهام‌دار آن پروژه خواهند شد. پس از جذب سرمایه و اجرای طرح توسط آن شرکت، ارزش ارز دیجیتال آنها بالا می‌رود و به همین منوال ارزش سهم خریداران نیز چند برابر مبلغ پرداخته شده میشود.
بلاک‌چین
اما بلاک‌چین چیست؟ چگونه کار می‌کند؟ آیا با اجرای سیستم بلاک‌چین تلگرام رفع فیلتر میشود؟ چرا ارز‌های دیجیتال بر پایه بلاک‌چین تولید میشوند؟ به زبان ساده بلاک‌چین از دو لغت Block (بلوک) و Chain (زنجیر) تشکیل شده است. این سیستم بر پایه ذخیره اطلاعات در بلوک‌هایی است که به صورت زنجیروار به هم متصل هستند. اما دو عنصر اصلی، تفاوت این نوع سیستم با دیگر سیستم‌های ذخیره اطلاعات را رقم می‌زند:
تفاوت اول: اطلاعات در این سیستم در هیچ سرور و پایگاهی ذخیره نمی‌شود بلکه به صورت اشتراکی میان تمام اعضای این شبکه پخش خواهد شد.
تفاوت دوم: با استفاده از کلید‌های رمزنگاری شده قدرتمند، تمام اطلاعات و گزارشها محافظت شده خواهند بود.
در بررسی دقیق‌تر از سیستم بلاک چین باید گفت، زمانی که شما به واسطه یک ارز دیجیتال یا یک پیام‌رسان فعالیتی را در سیستم بلاک‌چین انجام می‌دهید، اطلاعات آن فعالیت در یک بلوک ذخیره میشود. هر بلوک یک کد منحصر به فرد دارد که از توابع ریاضی ساخته شده است، این کد با تغییری جزئی در اطلاعات بلوک، به‌طور کامل تغییر می‌کند همچنین هر بلوک شامل کد‌های بلوک قبلی و بعدی نیز هست بنابراین اگر اطلاعاتی در یک بلوک تغییر کند با تغییر کد آن بلوک، تمام بلوک‌های قبلی و بعدی آن نیز باید تغییر کنند زیرا این بلوک‌ها به صورت زنجیرهوار به هم متصل هستند؛ بنابراین نمی‌شود تمام بلوک‌های یک رشته را تغییر داد. حتی اگر شخصی توانست تمام بلوک‌های یک رشته را تغییر دهد تنها رشته مربوط به خود را تغییر داده زیرا همانطور که گفتیم اطلاعات بین تمام اعضای سیستم به اشتراک گذاشته میشود.
برای مثال فرض کنید یک ناشر کتابی را تولید می‌کند و یک نسخه از آن را به همه اعضای باشگاه مشتریان خود که 100 نفر هستند داده است. حال متوجه میشود یک پاراگراف در این کتاب اشتباه است آیا با اصلاح آن پاراگراف در کتاب خود موضوع رفع میشود؟ خیر، زیرا تمام اعضای باشگاه مشتریان نسخه اصلی این کتاب را دارند. حال ناشر باید تمام 100 نسخه موجود را اصلاح کند. اما فرض کنید اعضای باشگاه مشتریان به جای صد نفر، دو میلیون نفر باشند در این زمان ناشر باید دو میلیون نسخه را اصلاح کند. حال اگر مانند تلگرام در ایران 50 میلیون عضو داشته باشد چه؟ این کاری ناشدنی است و هرچقدر اعضا بیشتر و شبکه بزرگ‌تر باشد، حذف و اصلاح اطلاعات آن غیرممکن‌تر میشود.
به همین دلیل است که سیستم بلاک‌چین غیر قابل فیلتر است، زیرا همه اعضای آن، یک نسخه از سیستم کلی بلاک‌چین را در رایانه‌های شخصی یا تلفن‌های هوشمند خود دارند و شما برای فیلتر کردن این شبکه باید تمام اعضای آن را هک و دسترسی آنها را به این سیستم قطع کنید که عملا کاری غیرممکن است؛ ضمن این که در پروژه بلاک‌چین تلگرام، این شرکت به دنبال ایجاد پراکسی‌های غیرمتمرکز برای هر کاربر است که بتواند از فیلترینگ عبور کند. البته با توجه به ویژگی دوم این سیستم یعنی رمزگذاری‌های قدرتمندی که بر روی اطلاعات قرار دارد هک‌کردن یک کاربر به تنهایی دشوار است.
هنجارشکنی آزاد بر پایه بلاک‌چین
همین دو ویژگی باعث میشود سیستم بلک‌چین هیچ مدیر یا مسئولی برای کنترل اطلاعات نداشته باشد. در پایگاه داده‌های امروزی، تمام فایل‌ها و اطلاعات بر روی سرور‌های شرکت ذخیره میشوند و به همین دلیل قابلیت کنترل، بررسی، حذف یا اصلاح اطلاعات وجود دارد اما در این سیستم حتی خود مدیر شرکت هم نمی‌تواند هیچ اطلاعاتی را حذف یا اصلاح کند؛ بنابراین پیام‌رسانی بر پایه بلاک‌چین عملا هیچ محدودیتی ندارد، کاربران می‌توانند هر نوع مطلب هنجارشکن و مخالف ارزش‌های اجتماعی را در این فضا تولید و ارسال کنند بدون آنکه کسی بتواند جلوی آنها را بگیرد. گفتنی است؛ این صفت غیرقابل کنترل بودن حتی در کشور‌های غربی هم پذیرفته نیست و سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی همگی دارای حداقل چهارچوبی برای ارسال محتوا هستند.
تلگرام بر پایه بلاک‌چین چگونه کار می‌کند
اول از همه باید بدانیم که هدف تلگرام از ساخت پیام‌رسان جدید چیست؟ طی اطلاعاتی که منتشر شد این شرکت قصد دارد شبکه‌ای آزاد با نام TON (Telegram Open Network) تولید کند و پیام‌رسان و ارز دیجیتال خود را بر روی این شبکه ارائه دهد. به این صورت در پیام‌رسان جدید این شرکت، قابلیتی برای جابه‌جایی یا خرید و فروش ارز دیجیتال "گرام" فراهم خواهد شد (مانند سیستم‌های پرداخت بانکی پیام‌رسان‌های داخلی). با این اتفاق تلگرام چند هدف را پیگیری می‌کند: 1 - به واسطه شناخته شده بودن تلگرام، ارز دیجیتال آن هم سریعا بین کاربران مطرح شود و ارزش بالایی پیدا کند. 2- به دلیل سهولت خرید، فروش و جابه‌جایی گرام درون پیام‌رسان جدید این شرکت، این ارز دیجیتال محبوبیت زیادی پیدا کند (که این عامل هم باعث افزایش ارزش گرام در مقایسه با دیگر ارز‌های دیجیتال خواهد شد). 3- با ایجاد پیام‌رسانی بدون فیلتر، محبوبیت خود تلگرام افزایش پیدا می‌کند که محبوبیت تلگرام مجددا به بیشتر مطرح شدن ارز دیجیتال گرام کمک می‌کند.
پس کاملا واضح است تلگرام با تولید پیام‌رسانی بر پایه بلاک‌چین به دنبال رضایت کاربران خود نیست، این شرکت تماما به دنبال مطرح کردن و افزایش ارزش ارز دیجیتال خود است و برای رسیدن به این هدف از پیام‌رسان بدون فیلتر و کاربران آن استفاده می‌کند.
چرا این پروژه اجرایی نمی‌شود
اما اجرای سیستم بلاک‌چین پروژه‌ای سخت و هزینه‌بر است و با توجه به کاهش کاربران تلگرام اجرای پروژه بلاک‌چین برای این شرکت سخت‌تر هم شده است؛ خصوصا که طبق اطلاعات اعلام شده این شرکت به دنبال اجرای نسل جدید ارز‌های دیجیتال است و برای اجرای این پروژه باید فن‌آوری‌های قدیمی را اصلاح و با به‌روز‌رسانی‌های مخصوص، آنها را برای سازگاری با ارز دیجیتال خود آماده کند. گفتنی است؛ پردازش‌ها در یک سیستم بلاک‌چین شاید چند هزار برابر یک سیستم معمولی باشد، ضمن اینکه به دلیل سنگین بودن فناوری بلک چین، سرعت این سیستم به طرز قابل ملاحظه‌ای کند‌تر میشود.
اما همانطور که گفته شد، تلگرام یک فایل PDF از جزئیات برنامه‌ریزی خود برای راه‌اندازی شبکه TON منتشر کرد. در صفحه پانزدهم این فایل زمان‌بندی‌های این پروژه آورده شده است که در تصویر پایین مشاهده می‌کنید.
این زمان‌بندی به شرح زیر است:
- شروع ساخت و توسعه این شبکه- سه‌ماهه دوم 2017
- عرضه شناسه امن خارجی تلگرام – سه‌ماهه اول 2018
- عرضه نسخه آزمایشی شبکه TON – سه‌ماهه دوم 2018
- آزمایش و بررسی امنیت شبکه TON – سه‌ماهه سوم 2018
- توسعه نسخه پایدار TON - سه‌ماهه چهارم 2018
- عرضه کیف‌پول تلگرام – سه‌ماهه چهارم 2018
- ساخت بخش اقتصادی بر پایه TON در تلگرام - سه ماهه اول 2019
- عرضه سرویس TON ، محل ذخیره داده و پراکسی TON- سه‌ماهه دوم 2019
همانطور که مشاهده می‌کنید، هیچ‌کدام از این اتفاقات رخ نداده است و مسئولان تلگرام مدت‌هاست سکوت کرده‌اند. نکته واضح آن است که این شرکت از برنامه زمان‌بندی خود جا‌مانده است. در حالی که زمان عرضه نسخه آزمایشی TON بهار امسال (سه‌ماهه دوم 2018) اعلام شده بود، اخیرا نشریه روسی Vedomosti اعلام کرد که نسخه آزمایشی TON پاییز امسال رونمایی میشود، ادعایی که با توجه به نزدیک بودن پایان فصل پاییز، هنوز هم به واقعیت تبدیل نشده است.
اما جدا از تمام وعده‌های داده شده توسط تلگرام، اجرای این پروژه در حد یک حرف باقی‌مانده و به نظر می‌رسد این شرکت در فرایند ایجاد بلاک چین با مشکل جدی مواجه شده است. برای بررسی دقیق‌تر این موضوع به سراغ چند تن از کارشناسان حوزه فضای مجازی رفته و نظر آنان را جویا شدیم.
باید هوشیار باشیم...
سهیل تقوی، تحلیل‌گر فضای مجازی و فن‌آوری‌های فرهنگی نیز بیان‌کرد: مدیران تلگرام نشان داده‌اند که بسیار باهوش هستند. اگر نحوه ورود این پیام‌رسان به داخل ایران و جذب 200 میلیون کاربر در جهان را بررسی کنیم به این حقیقت پی‌می‌بریم.
وی ادامه داد: علی‌رغم سکوت مسئولان این شرکت در این مدت، داده‌هایی جسته و گریخته منتشر شد که نشان می‌دهد این شرکت به‌دنبال اجرای زیرساخت‌های این پروژه است. انتشار Telegram X علاوه‌بر امنیت بیشتر، قدرت پردازش بالاتر و بهره‌وری بیشتر، دارای قابلیت احراز هویت نیز هست که نشان‌دهنده همین موضوع است. همچنین طبق برنامه‌های اعلام شده از طرف تلگرام، این شرکت با تولید Telegram Passport (گذرنامه تلگرام) و اجرای طرح شهروند تلگرام، زیرساخت‌های اولیه احراز هویت مالی را شروع کرده است زیرا در حوزه ارز‌های دیجیتال مبحث احراز هویت برای جلوگیری از کلاهبرداری و پول‌شویی مالی اهمیت بسیاری دارد. فراموش نکنیم که یکی از مهم‌ترین دلایل فیلتر تلگرام اجرای طرح ارز دیجیتالی گرام اعلام شده که می‌تواند مشکلاتی زیادی از جمله فرار سرمایه از کشور را به‌وجود بیاورد.
این تحلیل‌گر فضای مجازی تذکر داد: باید هوشیار باشیم زیرا تلگرام با برخورداری از تیم فنی قوی و کسب سرمایه مناسب توانایی انجام این طرح را دارد و طبیعی است که به دلیل هشدار‌ها و فیلترینگ این پیام‌رسان در ایران، کمی محتاطانه تر برخورد کند. در هر صورت اجرای این طرح دیر یا زود عملیاتی خواهد شد و مسئولان ما باید پیش از آنکه غافلگیر شوند، سیاست‌های مقابله با این پروژه را اتخاذ کنند.
هدف اصلی تلگرام از اجرای پروژه بلاک‌چین ارائه ارز دیجیتال خود (گرام) است
امیر عبدالرضا سپنجی، کارشناس امنیت اطلاعات نیز در این خصوص گفت: هدف اصلی تلگرام از اجرای پروژه بلاک‌چین توجه به ارز دیجیتال خود "گرام" است که فعلا به دلیل سیاست‌های خاص خود سکوت کرده است. اما این نرم‌افزار با پراکسی‌های داخلی بدون فیلترشکن هم قابل دسترسی است که نشان می‌دهد زیرساخت‌های این طرح در این مدت انجام شده است.
ادعای تلگرامِ بدون فیلتر، دروغی بیش نیست
سیدعلیرضا آل‌داوود،کارشناس فضای مجازی گفت: تلگرام در مورد پروژه بلاک‌چین خود تا به حال اقدامی انجام نداده است و این موضوع در حد یک ادعا مانده است و مسئولان این شرکت هیچ اطلاعیه جدیدی در این‌باره منتشر نکرده‌اند. البته این شرکت توانایی فنی اجرای این پروژه را دارد اما باید بدانیم این کار به هیچ‌وجه آسان نیست.
وی ادامه داد: ادعا شده که این سیستم برای ایران و روسیه اجرا خواهد شد و همین موضوع نشان می‌دهد نیت کسانی که پشت تلگرام هستند تنها استفاده مردم از این پیام‌رسان نیست بلکه هدف آنها ضربه زدن به فرهنگ و اقتصاد مردم ما است. اما نکته مهم برای مسئولان تلگرام، ایجاد ارز دیجیتال گرام بوده و اساسا به همین دلیل این شرکت به فن‌آوری بلاک‌چین روی‌آورده است. تلگرام پیش فروش ICO های خود را هم انجام داده و 1.7 میلیارد دلار سرمایه کسب کرده است.
کارشناس فضای مجازی در پایان گفت: من به شما می‌گویم ادعای تلگرام بدون فیلتر چه با بلاک‌چین چه بدون بلاک‌چین یک افسانه‌است. کسانی به دنبال این ماجرا هستند که منافع حزبی و جناحی آنها داخل این پیام‌رسان است و به فکر پیشرفت کشور خود نیستند.
سخنی با مسئولان
نکته حائز اهمیت این است که فراموش نکنیم، در صورت عملیاتی شدن بلاک‌چین تلگرام، استقبال احتمالی عده‌ای از مردم تنها به بزرگ‌تر شدن و موفقیت این شرکت دامن می‌زند و در آن صورت آسیب‌های جبران‌ناپذیر فرهنگی و سیاسی گریبان‌گیر کشور خواهد شد. مطلوب است مسئولان مربوطه از هم اکنون به فکر افزایش آگاهی مردم نسبت به خطرات چنین شبکه‌های اجتماعی برآیند و تصمیمات لازم برای جلوگیری از جولان دادن دوباره این پیام‌رسان، اتخاذ شود.
