از ابتدای شروع بیماری کووید-۱۹ در ایران، عده‌ای اقدام به تبلیغ توصیه‌هایی برای درمان و مصونیت از بیماری در فضای مجازی و گاه در رسانه ملی کردند. این توصیه‌ها با نام توصیه‌های طب سنتی و طب اسلامی ترویج شده و معدودی از آن‌ها در دسته درمان‌های طبیعی قرار می‌گیرند.
به گزارش ایسنا بررسی‌های یک مطالعه در ایران نشان داده که بیش از ۹۰ درصد افراد شرکت کننده در پژوهش، این توصیه‌ها را باور داشته‌اند. با توجه به باور پذیر بودن چنین توصیه‌هایی از سوی مردم، ضروری است که این توصیه‌ها از نظر جنبه‌های اخلاقی و علمی بررسی شوند تا چنانچه واقعاً راهگشا هستند از آن‌ها به درستی استفاده شود و چنانچه به لحاظ علمی کارآیی ندارند مردم از آن آگاه شوند تا به با کار بستن آن‌ها به خود و با آن انتشار آن به دیگران آسیب نرسانند.
بر همین اساس پژوهشگران، با انجام یک مطالعه مروری جنبه‌های علمی و اخلاقی توصیه‌های درمانی و پیشگیری در بحران کووید-۱۹ را که با نام درمان‌های طبیعی، طب سنتی و طب اسلامی در فضای مجازی و رسانه ملی مطرح شده‌اند را مورد بررسی قرار دادند.
برای انجام این مطالعه، ابتدا فهرستی از شایع‌ترین دارو‌ها و توصیه‌های رایج در فضای مجازی یا رسانه ملی تهیه شد. در گام دوم برای بررسی علمی اثرات ضد ویروسی و ضد کووید-۱۹ این دارو‌ها و توصیه‌ها کلید واژه‌های متناسب با آن توصیه، به دو زبان فارسی و انگلیسی در پایگاه‌های معتبر علمی مانند پاپ‌مد، گوگل اسکولار، پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی و نیز در کتاب مرجع گیاهان دارویی جستجو شد. کلید واژه‌های فارسی به‌دست آمده شامل داروی امام کاظم، هلیله، مصطکی، رازیانه، زهر زنبور عسل، آپی‌تراپی، بخور جوش شیرین، نمک، زنجبیل و ضدعفونی‌کننده‌های طبیعی مانند گلاب، اسپند، عنبرنسارا، کندر و سرکه بودند.
همچنین ویژگی‌ها و کاربرد‌های این گیاهان و مواد، در کتاب «مخزن الادویه» که یک منبع معتبر داروشناسی در طب سنتی ایرانی محسوب می‌شود، جستجو شد. در نهایت نیز برای بررسی جنبه‌های اخلاقی توصیه‌ها و تجویزات پزشکی راهنمای عمومی اخلاق پزشکی سازمان نظام پزشکی کشور و آموزه‌های اخلاقی طب سنتی ایرانی مندرج در منابع اصیل طب سنتی ایرانی استناد شد و داده‌های به دست آمده مورد تجزیه و تحلیل محتوایی قرار گرفتند.
داروی منسوب به امام کاظم (ع)، درمان کرونا است؟
بررسی‌های این مطالعه نشان داد؛ داروی منسوب به امام کاظم علیه السلام که از مهم‌ترین ادعا‌های منتشرشده در فضای مجازی برای پیشگیری و درمان عفونت کووید-۱۹ است، در منابع طبی قدیم وجود ندارد. منبعی که این دارو در آن قید شده، کتاب «طب الائمه» است که اعتبار لازم را ندارد.
محققان این مطالعه می‌گویند: بسیاری از احادیث طبی، حتی آن‌هایی که در کتاب‌های معتبری مانند الکافی و بحارالانوار آمده‌اند، از نظر سند بررسی نشده‌اند و حتی اگر معتبر باشد نیز باید از لحاظ محتوا بررسی شوند.
به علاوه بررسی‌ها نشان داد که هیچ کارآزمایی بالینی درباره موثر بودن داروی امام کاظم به همین شکلی که اکنون در عطاری‌ها عرضه می‌شود، برای کووید -۱۹ و یا بیماری‌های مشابه با کووید-۱۹ انجام نشده است.
نکته دیگری که وجود دارد، به کارگیری داروی امام کاظم به شکل موجود در بازار است. این دارو در عطاری‌ها به صورت داروی ترکیبی ارائه می‌شود و نمونه‌های موجود در بازار، محصول هیچ شرکت داروسازی معتبری که استاندارد‌های لازم را رعایت کرده باشد، نیستند. همچنین داروی امام کاظم به شکل موجود، از پشتوانه علمی و اخلاقی برای پیشگیری یا درمان عفونت کووید-۱۹ ندارد.
بررسی‌ها در مورد گیاهان مصطکی، رازیانه و هلیله نشان داد، ترکیب مصطکی و هلیله در طب سنتی ایرانی برای خروج خلط سودا به کار رفته است. ولی در بیماری کووید-۱۹ مشخص نیست که واقعاً غلبه اخلاط وجود دارد یا خیر. همچنین طبق تحقیقات جدید رازیانه در کودکان منع مصرف دارد و مصطکی در اطفال باعث اسهال می‌شود؛ لذا قاعدتاً این دارو برای اطفال مناسب نیست.
به علاوه مشخص شد که عصاره آبی گیاه هلیله تنها در دوز‌های بالا در آزمایش‌های جانوری اثرات متعادل‌کننده سیستم ایمنی داشته است. تاثیر این گیاه بر ایمنی بدن کاملا وابسته به دوز ماده موثر است و تاثیرات آن در هر میزان مصرفی بروز نمی‌کند. همچنین بررسی‌ها نشان داده این گیاه هر چند فعالیت ضد ویروسی قوی‌تری نسبت به داروی ضد ویروس «آسیکلوویر» دارد؛ اما در مهار تکثیر ویروس و پس از عفونت، بسیار ضعیف‌تر از آسیکلوویر عمل می‌کند.
بخور جوش شیرین التهاب را از بین می‌برد؟
بررسی مستندات در مورد بخور سنتی جوش شیرین که یکی دیگر از موارد منتشرشده در فضای مجازی برای مبارزه با کووید-۱۹ است، نشان داد در مطالعاتی که اثربخش بودن جوش شیرین در التهابات سیستم تنفسی را نشان داده‌اند، از فرم ریزذره این ماده استفاده شده است. برای تولید ریزذره به دستگاه «نبولایزر» نیاز است و در بخور‌های سنتی، ریزذره تولید نمی‌شود و تنها آب بخار می‌شود. به همین خاطر نمی‌تواند بر روی دستگاه تنفسی اثر بگذارد و چه بسا ممکن است بخار حاصله به دلیل داشتن دی اکسید کربن مضر هم باشد. همچنین نکته قابل ملاحظه این است که مشخص نیست جوش شیرین در منابع طب سنتی دقیقاً معادل چه دارویی است.
تاثیر ضد ویروسی شست‌وشوی بینی و حلق با نمک
با بررسی تاثیر غرغره حلق و شست‌وشوی بینی با نمک بر بیماری کووید- ۱۹ مشخص شد که برای تاثیر این اعمال، معمولاً به مطالعات سایر عفونت‌های ویروسی دستگاه تنفسی استناد می‌شود. درباره موثر بودن شست‌وشو با محلول سالین، هر چند که اطلاعات متناقض دیده می‌شود، اما ظاهراً تعداد موارد موافق بیشتر است. محققان معتقدند که غلظت بالای نمک، اثرات ضد ویروس دارد؛ ولی می‌تواند عوارضی مانند سوزش شدید، احساس گرفتگی در بینی و آبریزش بینی داشته باشد.
همچنین برخی مطالعات نیز احتمال پرتاب شدن ویروس به قسمت‌های پایین‌تر دستگاه تنفسی و خوردن ماده غرغره را به عنوان عوارض احتمالی مطرح کردند. به هرحال نمک هم اثرات پیشگیری‌کننده و هم اثرات درمانی در حد کاستن از التهاب و کم شدن دوره علامت‌دار در عفونت‌های ویروسی دستگاه تنفسی را داشته است و در کووید-۱۹ نیز ممکن است در کاستن از شدت علائم و در کاهش انتشار ویروس، موثر باشد و شاید غرغره با آب نمک در افرادی که منع مصرف ندارند، پیشنهاد خوبی باشد.
پیشگیری و درمان کووید-۱۹ با زهر زنبور عسل
بررسی‌های این مطالعه نشان داد، در مورد اثر بخشی از زهر زنبور عسل در عفونت کووید-۱۹ مطالعه اختصاصی وجود ندارد و به طور کلی اکثر مطالعات برای زهر زنبور عسل در محیط آزمایشگاه و معدودی بر روی جانوران آزمایشگاهی بوده و مطالعات انسانی در این رابطه بسیار اندک هستند.
باید توجه داشت به دلیل مخاطراتی که زهر زنبور عسل می‌تواند داشته باشد، بایستی برای تخمین میزان ایمنی و میزان کارایی زهر زنبور در بیماری کووید-۱۹ مطالعات حساب شده‌ای با رعایت نکات اخلاق در پژوهش، به منظور بررسی اثرات پیشگیرانه آن در افراد سالم و اثرات درمان کننده آن در مبتلایان به کووید- ۱۹ طراحی شود.
ضد عفونی با گلاب، سرکه و دود کردن اسفند و عنبرنسارا
استفاده از مواد طبیعی مانند گلاب و سرکه و دود کردن اسفند و عنبر نسارا، برای ضدعفونی و گندزدایی از دیگر موارد مطرح شده در فضای مجازی است.
در بررسی‌های این مطالعه مشخص شد برخی از این مواد طبیعی که برای ضدعفونی توصیه شده‌اند، اثرات ضد باکتری دارند، ولی مطالعه بر روی اثرات ضد ویروسی آن‌ها انجام نشده است. همچنین مشخص شد بر اساس منابع طب سنتی، دود دادن کندر در بیماری‌های منتقله از راه هوا، باعث اصلاح وضعیت می‌شود؛ اما در مورد اسفند و عنبر نسارا در منابع طب سنتی ایرانی چنین اثری بیان نشده است.
اثرات ضد باکتریایی گلاب در مطالعات متعددی نشان داده شده و به عنوان ماده افزودنی به غذا برای عفونت‌های پوستی و غرغره در گلو درد، پیشنهاد شده است؛ ولی در رابطه با اثرات ضد عفونی‌کننده و یا گندزدایی آن مطالعه‌ای یافت نشد. در منابع طب سنتی پاشیدن گلاب و پاشیدن سرکه در منزل برای جلوگیری از بیماری‌های منتقله از راه هوا توصیه شده است؛ اما سرکه در سرفه‌های تازه و خشک ممنوع است.
مصرف زنجبیل برای پیشگیری و درمان کووید-۱۹
یکی دیگر از شایع‌ترین موارد عنوان شده در فضای مجازی تعیین طبع سرد برای ویروس و توصیه به مصرف گرمیجات مانند زنجبیل است. هنوز مشخص نیست چگونه سرد بودن طبع ویروس کووید ۱۹ تایید شده است؟
همچنین در طب سنتی بیماری چهار مرحله دارد هر مرحله درمان خاص خود را می‌طلبد. مدعیان مشخص نکرده‌اند که استفاده از زنجبیل برای کدام مرحله از بیماری توصیه شده است. همچنین باید توجه داشت، موثر بودن زنجبیل برای درمان یا پیشگیری از عفونت کووید-۱۹ باید توسط مطالعات علمی مشخص شود.
این توصیه‌ها پشتوانه علمی ندارند
یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که بیشتر توصیه‌های ترویج شده در فضای مجازی، از پشتوانه علمی قوی برخوردار نیستند و در منابع طب سنتی و منابع طب نوین، سند معتبری برای کارآ بودن آن‌ها علیه بیماری‌ها یا وضعیت مشابه کووید-۱۹ وجود ندارد.
محققان این مطالعه معتقدند که مطالعات بالینی دارای حجم نمونه اندک و روش تحقیق مشکل‌دار، قادر به اظهار نظر قاطع نیست. علاوه بر این برخی از این توصیه‌ها ممکن است بسیار خطرناک باشند.
به گفته این پژوهشگران؛ این توصیه‌ها در دو گروه توصیه‌های پیشگیری و توصیه‌های درمانی، قابل طبقه‌بندی‌اند. گاهی حتی در منابع طب سنتی ایرانی نیز یافت نمی‌شوند و صرفاً دربردارنده نظرات شخصی افرادی است که اغلب غیر پزشک هستند. همچنین طبق مطالعات جدید، بسیاری از این توصیه‌ها فاقد پشتوانه علمی محکم هستند و اکثراً تاکنون بر کووید ۱۹ آزمایش نشده‌اند.
این محققان می‌گویند: طبیبان به‌نام طب سنتی، بار‌ها از تجویز دارو‌های ناشناخته و تجویز، بدون یافتن علت و بدون دانستن مکانیسم اثر دارو نهی کرده‌اند. همچنین طبق آیین‌نامه اخلاق پزشکی سازمان نظام پزشکی، تجویز دارو توسط غیر پزشک و تجویز دارو خارج از پروتکل‌های مصوب، ناقض اخلاق پزشکی است. همچنین اخلاق حرفه‌ای داروسازی نیز باید در تهیه دارو‌های ترکیبی رعایت شود.
در انجام این تحقیق امیر محمد کاظمی‌فر؛ استاد پزشکی قانونی و مسمومیت دانشگاه علوم پزشکی قزوین، مرضیه بیگم سیاهپوش؛ دکترای تخصصی طب سنتی ایرانی از انجمن علمی طب سنتی ایرانی قزوین و محمد مهدی زرشناس؛ دانشیار گروه داروسازی سنتی دانشگاه علوم پزشکی شیراز با یکدیگر مشارکت داشتند.
یافته‌های این مطالعه به صورت مقاله علمی با عنوان «بررسی جنبه‌های علمی و اخلاقی توصیه‌های درمانی و پیشگیری از کووید-۱۹ با نام درمان‌های طبیعی، طب سنتی و طب اسلامی در فضای مجازی و رسانه ملی»، در فصل‌نامه تاریخ پزشکی منتشر شده است.
